Nauka i gospodarka (el)

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 23 styczeń 2023

Odsłon: 563

W 2022 roku Polska udzieliła Ukrainie pomocy w różnych formach o ogromnej wartości. Skala tej pomocy lokuje Polskę wśród światowych liderów wsparcia Ukrainy. To ogromne wsparcie zostało zrealizowane przy aprobacie zdecydowanej większości opinii społecznej i praktycznie wszystkich ugrupowań politycznych. Utrzymanie wysokiego poparcia społecznego dla dalszej pomocy Ukrainie (głównie bezzwrotnej) nie będzie jednak możliwe, jeżeli nie pokaże się społeczeństwu, że jest wciąż możliwy komercyjny eksport polskich produktów na Ukrainę, a w dłuższej perspektywie czasowej ten eksport może osiągnąć znaczne rozmiary i przynieść znaczące zyski dla polskiej gospodarki.

Czy jest jednak możliwy eksport produktów zwykłych firm spoza sektora wojskowego do tego kraju objętego obecnie wojną, w którym znaczna część zakładów produkcyjnych została zniszczona lub zajęta przez armię rosyjską? Czy rzeczywiście w dłuższej perspektywie czasowej może on osiągnąć znaczne rozmiary, a szczególnie dla polskiego sektora firm high-tech? Czy rynek ukraiński może zastąpić polskim eksporterom utracony na skutek sankcji UE rynek rosyjski?

Ja sam byłem zawsze sceptykiem co do perspektyw polskiego eksportu na ukraiński rynek, pomimo medialnych zachęt do podejmowania działań proeksportowych na tamtym rynku. Miałem też jeszcze bardziej negatywną opinię co do perspektyw małych polskich firm high-tech (sam taką firmę reprezentuję), ponieważ do 2020 roku kierowana przeze mnie firma miała praktycznie zerową bezpośrednią sprzedaż na tamten rynek. Na tę zerową sprzedaż nakładały się też negatywne doświadczenia z udziału w wystawie aparatury pomiarowej we Lwowie w ramach promocji firmy na tamtym rynku.

Ale w przeciągu ostatnich dwóch lat zmieniłem radykalnie swoją negatywną opinię co do możliwości ukraińskiego rynku na podstawie doświadczeń własnej firmy. W 2021 roku otrzymaliśmy pierwsze bezpośrednie zamówienia z Ukrainy. W 2022 roku odnotowaliśmy dalszy szybki wzrost sprzedaży i wartość zamówień z rynku ukraińskiego przekroczyła poziom zamówień z głównego rynku EU – rynku niemieckiego. Generalnie, lata 2021-2022 to okres dużego wzrostu sprzedaży na rynek ukraiński i są dobre perspektywy co do kontynuacji tego trendu.

Co się stało? Dlaczego ukraińskie firmy zaczęły składać zamówienia w polskiej firmie high-tech dopiero 2021 roku i dlaczego tego procesu nie przerwał wybuch wojny na początku 2022 roku?
Nie ma prostych i stuprocentowo pewnych odpowiedzi na to pytanie. Ale w mojej ocenie ta poprawa możliwości eksportu produktów high-tech kierowanej przeze mnie firmy (producent aparatury pomiarowej) na ukraiński rynek nastąpiła na skutek czterech przyczyn.

Po pierwsze, w latach 2021-2022 w miarę pogarszania się relacji ukraińsko-rosyjskich ukraiński przemysł był stopniowo odcinany od dostaw Rosji. Rozerwano więzi kooperacyjne zbudowane przez dziesięciolecia, w tym nawyki związane z aparaturą pomiarową. W ten sposób została wyeliminowana konkurencja ze strony rosyjskich firm/instytutów naukowych, które produkują podobną aparaturę.

Po drugie, Ukraina rozbudowuje własny przemysł poza najbardziej uprzemysłowionym, ale utraconym częściowo regionem Donbasu na wschodzie Ukrainy. W praktyce oznacza to rozbudowę lub powstawanie nowych fabryk w regionie centralnym czy zachodnim. Powstają też firmy w Polsce zakładane przez obywateli Ukrainy kooperujące z dużymi państwowymi firmami ukraińskimi. Te nowe lub rozbudowywane fabryki potrzebują różnorodnej zaawansowanej aparatury pomiarowej do kontroli procesów produkcyjnych.

Po trzecie, wydaje się, że nastąpiła zmiana postrzegania Polski przez przeciętnych obywateli Ukrainy. W obliczu zagrożenia rosyjskiego tradycyjne antypolskie poglądy tego społeczeństwa uległy znacznemu zmniejszeniu.

Po czwarte, wieloletni okres ukraińskiej emigracji zarobkowej plus ostatnia fala uchodźców spowodowały, że podejmująca decyzje zakupowe kadra ukraińskich firm ma znajomych, czy krewnych w Polsce.

Wszystkie te zmiany tworzą na Ukrainie sprzyjający klimat do podjęcia decyzji zakupowych w naszym kraju. Można dyskutować, czy na podstawie doświadczeń pojedynczej firmy high-tech na Ukrainie można wyciągać wnioski dotyczące perspektyw całego sektora na tamtym rynku. Wydaje się jednak, że zaprezentowane powyżej wnioski dotyczące dużego potencjału rynku ukraińskiego dla polskiego przemysłu high-tech są prawdziwe w skali całej polskiej gospodarki, ponieważ potwierdzają je dane statystyczne dotyczące polsko-ukraińskiego handlu zagranicznego.
Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego, polski eksport na rynek ukraiński w okresie styczeń-październik 2022 roku wzrósł o 38% w stosunku do analogicznego okresu poprzedniego roku (obroty towarowe handlu zagranicznego ogółem i według krajów w okresie styczeń – październik 2022 r.). Jednocześnie Ukraina stała się dziesiątym najważniejszym rynkiem dla polskich eksporterów (Niemcy, Czechy Francja, Wielka Brytania Holandia, Włochy, Stany Zjednoczone, Słowacja, Szwecja, Ukraina).

Ten bardzo wysoki wzrost polskiego eksportu w 2022 roku na rynek ukraiński sugeruje duży potencjał tego rynku nawet w warunkach trwającej wojny. W praktyce te suche dane statystyczne są nieco mylące i sytuacja nie jest aż tak dobra. Główne dwie grupy towarowe polskiego eksportu na rynek ukraiński w 2022 roku to paliwa oraz używane pojazdy, czyli towary o niskiej wartości dodanej przez polski przemysł. Jednak nawet po tej korekcie pozostaje faktem realny wzrost eksportu w 2022 roku obejmujący również towary wysoko przetworzone i to w warunkach trwającej wojny. Można w tej sytuacji oczekiwać, że Ukraina może stać się jednym z najważniejszych rynków dla polskich firm po zakończeniu działań wojennych na jej terenie. Potrzeby w zakresie odbudowy będą ogromne. Ukraina najprawdopodobniej pozyska duże środki finansowe od bloku państw zachodnich i będzie mogła sfinansować duży import.

Pozostaje jednak cały czas pytanie, czy eksport na rynek ukraiński może zrekompensować utracony ostatnio rynek rosyjski. Odpowiedź na takie pytanie będzie różna w różnych polskich firmach w zależności od wielkości ich sprzedaży na rynek rosyjski. Firma, którą kieruję, nigdy nie miała znaczącej sprzedaży na rynek rosyjski i wzrost sprzedaży na rynek ukraiński rekompensuje załamanie eksportu na rynek rosyjski. W Polsce jest jednak sporo firm, dla których rynek rosyjski miał strategiczne znaczenie i jego utrata jest nie do zastąpienia, przynajmniej w krótkim czasie. Jednakże, przy obecnym stanie prawnym (szybko rosnąca lista towarów objętych sankcjami UE oraz rosyjskimi kontrsankcjami) można oceniać, że rynek rosyjski jest praktycznie stracony dla polskich (a szerzej - unijnych) eksporterów przynajmniej w najbliższej przyszłości. Rynek ukraiński pewnie nie zastąpi rynku rosyjskiego w skali całej polskiej gospodarki, ale może przynajmniej zmniejszyć straty wywołane utratą rynku rosyjskiego.
Krzysztof Chrzanowski

 

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 30 maj 2014

Odsłon: 4482

Z prof.  Robertem Gałązką  z Instytutu Fizyki PAN rozmawia Anna Leszkowska

    - Panie Profesorze, obserwując  doniesienia na temat badań nad grafenem w Polsce i planów  komercjalizacji  technologii jego otrzymywania mam poczucie déjà vu. Powtarza się to wszystko, co dotyczyło niebieskiego lasera – największego projektu badawczego finansowanego ze środków budżetowych, który nie przyniósł zapowiadanych efektów. W przypadku grafenu oczekiwania są równie wielkie – w obu przypadkach mówi się o rewolucji w informatyce, która miałaby być naszym dziełem, polskiej Dolinie grafenowej. Czy i w tym przypadku mamy dużo wody, mało mydła? 

- W tym wszystkim na pewno jest dużo wody, ale jeśli chodzi o niebieski laser, to choć i wokół niego było sporo wody, to jednak laser zrobiono. W tej chwili w Instytucie Wysokich Ciśnień PAN robią lasery niebieskie i o innych długościach fali, dużej mocy, które mają tysiące godzin pracy ciągłej. 

- To prawda, ale  dokonano tego później niż zapowiadano i nie wszystko co zapowiadano się udało, choćby kryształy azotku galu.

- Tak, nadzieje były na produkcję, na wielkie zyski i to się nie udało. A jak będzie z grafenem - to jest, moim zdaniem, wielki znak zapytania. Wydaje mi się, że z grafenem jesteśmy jeszcze na dalekim etapie od sukcesu – mimo większego zespołu niż przy niebieskim laserze, lepszej aparatury, itd. czyli większych możliwości na powodzenie. Bo w tej chwili na całym świecie jest położony bardzo wielki nacisk na badania grafenu. Laureaci Nagrody Nobla za grafen dostali od rządu brytyjskiego 20 mln funtów na rozwijanie tej tematyki.

- Na czym polegają trudności w badaniach nad grafenem?

- Te wszystkie cudowne własności grafenu, które obiecują fantastyczne zastosowania są prawdziwe, jednak problem polega na tym, że takiego grafenu nie można zrobić. Już w latach 30. XX w. Landau pokazał, że grafen jest niestabilny termodynamicznie w temperaturze pokojowej. To oznacza, że jeśli atomy węgla będą się układać w sześciokątną siatkę – pojedynczą warstwę o grubości dziesiątych części nanometra - to nie utrzymają się w niej dłużej. Ta siatka w miarę wzrostu będzie pękać, będą się tworzyć polikryształy,  nakładające się płatki. Ale taka struktura nie będzie miała tych wspaniałych własności grafenu, bo one  dotyczą tylko warstwy monokrystalicznej węgla, bez defektów, pęknięć, bez wtrąceń innych pierwiastków. 

To, co się udało zrobić do tej pory, to płatki, monokryształy o takich właśnie własnościach, ale o wymiarach zaledwie około 0,1 mm x 0,04 mm. Niestety, nie udaje się zrobić większych.  Przede wszystkim przeszkadza sama przyroda – bo grafen, jako niestabilny termodynamicznie, samorzutnie pęka. 
Próbuje się te płatki osadzić na jakimś podłożu, ale  wówczas mnożymy problemy, bo podłoże ma wpływ na zachowanie się grafenu. Sprawdza się też różne podłoża – jednym ze sztandarowych,  stosowanych w Polsce - jest węglik krzemu, SiC. Ale ciągle umiemy otrzymać tylko małe płatki grafenowe. Reszta to albo grafen polikrystaliczny, albo o zdefektowanych warstwach, które nie mają już takich własności. 
W przypadku podłoża z węglika krzemu występują  niemałe trudności technologiczne, gdyż krzem ma strukturę kubiczną, a grafen – heksagonalną, więc  „sklejenie”  takich warstw jest trudne nawet na niewielkich powierzchniach. Powstają wówczas naprężenia, pęknięcia, a zmuszenie grafenu do wzrostu w takiej strukturze jest strasznie trudne. 

- Ale grafen hoduje się też na innych podłożach...

- Koreańczycy, którzy rozwinęli ogromną produkcję, robią go na miedziowym,  ale nie jest to grafen, tylko bardzo cienki grafit. W  materiałach reklamowych chwalą się warstwami o wymiarach metra kwadratowego, podają też grubość tego „grafenu” - najcieńszy ma 10 nm, tymczasem grubość czystego grafenu to 0,1 nm. Czyli oferują materiał złożony ze 100 warstw grafenu. On może się przydać do różnych rzeczy, niemniej nie jest to grafen. Gdyby tak było –  mielibyśmy już na rynku grafenowe układy scalone,modulatory i inne układy elektroniczne.

Już  zrobiono tranzystor na płatku grafenowym o wymiarach mniejszych niż 0,1 mm, zrobiono też modulator. Jednak jest to raczej demonstracja, że takie rzeczy są możliwe, nie jest  to jeszcze produkcja przemysłowa. Do tego potrzebne są  duże powierzchnie monokrystalicznego grafenu bez defektów, żeby takie urządzenia można było robić seryjnie w dużych ilościach.

- W sklepie internetowym utworzonym przez spółkę Nano Carbon można kupić grafen na miedzi, szkle, SiO₂, folii PET i węgliku krzemu.  I to w sporych kawałkach – np. 10x10 cm. To oczywiście też nie jest grafen, ale grafit?

- Może niezupełnie jest to grafit, bo w tym są jednak maleńkie płatki grafenu. Generalnie są to popękane warstwy grafenu, warstwa polikrystaliczna grafenu, zdefektowana. Nikt zresztą na świecie nie sprzedaje monokryształu grafenowego o takiej powierzchni - takiego jeszcze nie zrobiono. W tej chwili na całym świecie prowadzi się b. intensywnie badania grafenu i temu przede wszystkim służą produkty sprzedawane przez Nano Carbon. Ta technologia nie jest prosta i jeśli ktoś potrafi zrobić płytkę 1cm x 1cm z określoną liczbą dobrych płatków grafenu, to taki produkt jest już sprzedażny.

- Czyli można powiedzieć, że to jest sukces?

- Tak, to jest sukces. Bo cały wysiłek badawczy na świecie w tym obszarze nie byłby możliwy bez materiału badawczego, czyli grafenu. A takich ośrodków, które potrafią wyprodukować grafen na tyle duży, żeby można było te badania robić, nie jest dużo. Stąd polski udział jest niewątpliwie sukcesem.

- W przypadku lasera niebieskiego było podobnie. Też byliśmy w czołówce, ale szybko nas wyprzedzono. Na czym winniśmy się koncentrować, żeby tym razem pozostać w tej czołówce na dłużej? Tu jest przecież wyścig z czasem...

-  To prawda, jest wyścig z czasem, ale niekiedy nie warto patentować pewnych osiągnięć. Jak się coś zrobi naprawdę dobrego, lepiej taką technologię trzymać w tajemnicy. W historii zdarzały się takie przypadki, że twórcy wynalazku go nie patentowali, ale przez lata robili na nim wielkie interesy. Klientów na grafen byłoby bardzo dużo – przede wszystkim – wielkie firmy, bo choć krzemu z elektroniki nic nie wyprze, to jednak grafen ma kolosalne zastosowania. 

- W przypadku niebieskiego lasera problemy były na etapie technologii - badacze z IWC PAN nie mogli sobie poradzić z wyhodowaniem kryształów azotku galu bez dyslokacji (wyprzedziła ich na tym polu polska spółka Ammono). Teraz jest gotowa  technologia otrzymywania – może nie doskonałych – płatków grafenu, ale jest problem z komercjalizacją technologii. Otóż barierą jest brak polskiego przemysłu – jako odbiorcy tego osiągnięcia naukowego. Jak stwierdził dyrektor ITME Zygmunt Łuczyński,  są dwie drogi rozwoju tego osiągnięcia. W przypadku pójścia w kierunku uzyskania wysokiej jakości grafenu, nie mamy fabryk, które produkują układy scalone, pamięci, itd., więc pozostaje eksport surowca, albo półfabrykatu. W przypadku drugim jest to inżynieria materiałowa, gdzie jakość grafenu nie jest tak ważna, ale … także musi być jego producent.

- To jest problem nie tylko polski, ale u nas szczególnie widoczny. Potrafimy zrobić opracowanie typu laboratoryjnego – nawet prototyp – i na tym się sprawa kończy. Nie ma przejścia do produkcji. W tej chwili nie widzę w Polsce takich możliwości, żeby powstała fabryka robiąca układy scalone na grafenie. I nie chodzi tyle o możliwości inwestycyjne, co o brak ludzi z odpowiednim doświadczeniem, umiejętnościami. Nasz  przemysł elektroniczny – jaki był, ale był – zniknął. Nawet gdyby ktoś miał pieniądze i chciał zainwestować w taką fabrykę, to nie będzie tam kogo zatrudnić.

- Dr Włodzimierz Strupiński, twórca technologii grafenowej powiedział, że „w wielu sferach zastosowań grafenu nie mamy już szans dogonić innych krajów”.

- Bo wyścig jest światowy. Przy czym trzeba tu pamiętać, że znaleziono  zastosowania nie tylko dla prawdziwego grafenu, ale i grafenowych materiałów, jak np. cienkowarstwowy grafit, składający się z 10, 100  warstw grafenu możliwie mało zdefektowanych o dużej powierzchni. Między te warstwy „wpycha się” bowiem różne związki chemiczne (perkolowany grafen), tworząc nowe materiały o różnych zastosowaniach.

- Dlatego sceptycy uważają grafen za passé, a nadziei upatrują w molibdenicie (dwusiarczku molibdenu), karbinie (odmianie węgla), silicenie (krzemowy odpowiednik grafenu) czy Ni₃( HITP)₂?

- Bez przerwy tworzy się nowe związki chemiczne, nowe materiały i szuka dla nich zastosowań. Tworzenie nowych związków to nie jest duża sztuka. Większą jest przewidywanie ich zastosowań, bo nie jest łatwo trafić w coś, co będzie potrzebne. Czy grafen jest passé? W fizyce półprzewodników było tak, że ktoś np. wpadł na pomysł, że najlepsze będą materiały amorficzne, które produkuje się b. tanio i łatwo. Na ten temat przez kilka lat organizowało się konferencje, a teraz nikt już o tym nie pamięta. Otóż tak w nauce jest, że coś wybucha, odkrywa się jakieś nowe zjawisko fizyczne, jak np. wysokotemperaturowe nadprzewodnictwo. Jednak teoretycznego wyjaśnienia jego mechanizmu nie ma do dzisiaj – jest ileś koncepcji, ale żadna z nich nie jest dostatecznie pełna. 

Na nowe odkrycie zawsze wszyscy się rzucają: teoretycy, eksperymentatorzy. Pracują nad nim dłuższy czas i jeżeli nie osiągają zadowalających efektów, natrafią na barierę nie do przejścia a brakuje pomysłu na pokonanie trudności, przerzucają się na coś innego. Z grafenem jeszcze nie doszliśmy do takiej bariery, ale pewnie ona się pojawi – np. nie osiągniemy warstwy grafenu satysfakcjonującej wielkości i bez defektów w strukturze. Te trudności będą na tyle duże, że odejdzie  od tych badań, a grafen stanie się niemodny. Ale to wcale nie będzie oznaczać, że straciliśmy czas i pieniądze, bo z tych technologii i badań wyłonią się inne zastosowania. 

Historia grafenu ma przecież już  80 lat, a dopiero obecnie – wskutek Nagrody Nobla dla Gejma i Nowosiłowa -  zaczęto widzieć w nim materiał możliwy do zastosowań na dużą skalę. Nota bene, Nagrodę Nobla winien otrzymać też niemiecki chemik, Hanns-Peter Boehm, bo to on  pierwszy wyodrębnił i zidentyfikował grafen (w 1962 r.).

- Badania nad grafenem w Polsce – inaczej niż w przypadku niebieskiego lasera – nie są zbyt wysoko finansowane. Poza grantami z programu Graf-tech, badacze mogą brać udział w konkursach NCN, KE, czy sięgać po środki unijne z programów krajowych. Czy takie osiągnięcie, o którym premier Tusk mówi, że „po raz pierwszy tak szybko potrafiliśmy spiąć potęgę wynalazku, energię finansistów oraz pomoc państwa” winno być finansowane w sposób szczególny, jak niebieski laser, czy sposób finansowania przy pomocy grantów jest wystarczający?

- Myślę, że jeśli się chce osiągnąć sukces to muszą być duże pieniądze i duże zespoły. I działania nie mogą być rozproszone, bo wówczas każdy będzie robił coś pożytecznego, ale nie będzie efektu całości. Czy to powinien być program rządowy? ITME ma autentyczne osiągnięcia w technologii grafenowej, ale nie wiem, czy gdyby dostali większe pieniądze, byliby w stanie ścigać się ze światem. 

Wydaje mi się, że w Polsce – nawet gdyby na grafen dano ogromne pieniądze, byłyby to pieniądze stracone, bo wyprodukujemy tylko surowiec. Przecież produkujemy bardzo dobrej jakości krzem, ale nie umieliśmy i nie umiemy wyprodukować tego, na czym się naprawdę zarabia, czyli układu scalonego o dużej skali integracji. Krzemu jest w nim tyle, co kot napłakał, a reszta to pomysł, technologia i technika. Zarabia się na myśli, nie na surowcach.

- Czyli w grafenie mamy szanse, ale z umiarkowanymi widokami na sukces?

- W grafen warto inwestować, ale na poziomie raczej większych niż pojedynczych grantów, bo typowy grant to ok. 300-400 tys. zł na trzy lata, a za takie pieniądze w technologii – zwłaszcza w tak trudnej – nic znaczącego się nie zrobi. Jak pokazuje przykład  firmy Ammono,  sukces - czyli technologia robienia dużych kryształów azotku galu - był możliwy dzięki odpowiednio wysokiemu sfinansowaniu badań przez Japończyków. W Polsce nie było wówczas na to szans.
Dziękuję za rozmowę.

 

Autor: Krzysztof Chrzanowski

Opublikowano: 28 marzec 2013

Odsłon: 49561

Środowiskowy miesięcznik Sprawy Nauki podjął w wydaniach lutowo-marcowych 2013 roku ważną społecznie problematykę stanu polskiego przemysłu.
W numerze 2/2013 ukazał się artykuł „Co się stało z polskim przemysłem”*, a w numerze 3/2013 – artykuł „Budujmy przemysł”.**

Oba artykuły prezentują pesymistyczny obraz transformacji ustrojowej w Polsce, która doprowadziła do deindustrializacji kraju, w tym do zamknięcia większości zaawansowanych technologicznie zakładów przemysłowych. Wskazano również, że w Polsce występuje tendencja do spadku udziału przemysłu wysokiej techniki (high-tech), który jest obecnie niższy niż w 1989 roku przy jednoczesnym zwiększaniu się populacji z wyższym wykształceniem.

Taka sytuacja to bardzo zła prognoza szczególnie dla młodych wykształconych obywateli naszego kraju, którzy będą musieli wyjechać w poszukiwaniu pracy. Zatem postulat reindustrializacji kraju lansowany w obu artykułach, jak i przez inne środowiska, wydaje się być bardzo interesujący.

Pozwoliłem sobie zabrać głos w tematyce reindustrializacji kraju, ponieważ w pewnym sensie jestem praktykiem w tym zakresie. W mikroskali ja już reindustrializację zrobiłem, tworząc od zera małą firmę high-tech (Inframet - www.inframet.com), produkującą zaawansowaną technologicznie aparaturę pomiarową na potrzeby badań naukowych oraz przemysłu kosmiczno-obronnego i eksportowaną do ponad 30 krajów świata . Firma jest wciąż mała - obecny przychód roczny to poziom ok 1,5 mln USD - i z racji wąskiego rynku nigdy nie będzie dużą firmą. Ów przychód roczny to niewiele, ale z drugiej strony jest to prawdziwy eksport produktów hi-tech na rynki światowe, a szczególnie azjatyckie. Jednocześnie z prostej matematyki wynika, że gdyby tylko co dziesiąty pracownik naukowy z dziedziny nauk technicznych, czy stosowanych w sposób pośredni czy bezpośredni wygenerował podobny eksport produktów high-tech, to jesteśmy już w czołówce światowej i nie mamy bezrobocia.

Firmę stworzyłem zgodnie z zasadami, których mnie nauczono w Korei Południowej. Z racji kierowania firmą Inframet, musiałem dobrze poznać kraje azjatyckie (Korea, Chiny, Tajwan, Japonia, Indie), więc widziałem tamtejsze cuda gospodarcze realizowane niekiedy przy stosunkowo niskich nakładach finansowych i raczej przeciętnym potencjale ludzkim. Znam też stosunkowo dobrze sytuację w zakresie funkcjonowania nauki i przemysłu high-tech w czołowych krajach europejskich (Niemcy i Francja).

Na podstawie tych doświadczeń twierdzę, że w Polsce jest technicznie możliwe powstanie sektora przemysłu high-tech generującego duże przychody dla kraju i mogącego radykalnie zmniejszyć bezrobocie, szczególnie wśród młodych absolwentów wyższych uczelni.

Dlaczego z high-tech idzie nam jak po grudzie?

Polska posiada ogromny potencjał naukowy (co najmniej 200 tysięcy profesorów, doktorów hab., doktorów nauk technicznych, czy stosowanych) oraz potężnie rozbudowaną infrastrukturę naukową. Do tego mamy stosunkowo dużo zdolnych, wykształconych ludzi, którzy niekiedy są więcej warci, niż całe azjatyckie zespoły. W Polsce jest też dość dużo małych firm hi-tech o sporym potencjale i realnych możliwościach wejścia na rynki zagraniczne. Mamy też wiele instytucji i programów powołanych do wspierania badań naukowych oraz wdrażania innowacji w gospodarce, które dysponują środkami finansowymi wyższymi niż te, jakie miały kraje na zbliżonym do naszego obecnego etapu rozwoju i o porównywalnej z nami wielkości (Korea Południowa, Tajwan).

Szybki rozwój polskiego sektora hi-tech to jednak tylko teoretyczna możliwość.

Trzeba bowiem sobie odpowiedzieć na pytania, czy silny polski sektor hi-tech może rzeczywiście powstać, dlaczego jeszcze nie powstał i jakie istnieją przeszkody w jego rozwoju? Do znalezienia odpowiedzi potrzebna jest analiza obecnej sytuacji zarówno w nauce jak i w przemysłowym sektorze hi-tech.

Lektura ww. artykułów opublikowanych w miesięczniku Sprawy Nauki prezentuje pesymistyczny obraz kraju, w którym udział produkcji przemysłowej w przychodzie narodowym, a szczególnie w sektorze wysokich technologii, zmalał w przeciągu ostatnich kilku dekad. Z kolei biuletyn MNiSW prezentuje ultra optymistyczny obraz kraju, w którym wydatnie zwiększono nakłady na naukę, powstał potężny system wspierania badań naukowych i wdrażania wyników tych badań przez firmy, a wyniki prac polskich naukowców uzyskują szereg nagród za granicą.

Oba te obrazy są generalnie prawdziwe. W Polsce autentycznie znacznie zwiększono nakłady finansowe na naukę, stworzono rozbudowany system wspierania badań naukowych i komercjalizacji ich wyników, polscy naukowcy są obsypywani gradem wyróżnień na międzynarodowych wystawach wynalazczości/innowacji, ale jednocześnie polski przemysł wysokich technologii zamiast szybko rosnąć, albo wciąż maleje, albo - co najwyżej - bardzo wolno rośnie.

Można wyróżnić wiele przyczyn tej paradoksalnej sytuacji. 

Po pierwsze,

struktura wydatków na wspieranie badań naukowych i wdrożeń wyników tych badań jest wadliwa.

Teoretycznie, głównym celem programów wpierania innowacyjności jest wsparcie dla krajowych firm, a szczególnie - małych i średnich. W praktyce jednak takie firmy otrzymały na badania własne i wdrożenia małe środki finansowe.

Zgodnie z danymi Programu Rozwoju Przedsiębiorstw do 2020 r. (opracowanego w Ministerstwie Gospodarki), struktura dotychczasowych wydatków Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (str. 9) jest następująca:
- inwestycje kapitałowe - 38%
- B+R - 11%
- instytucje otoczenia biznesu - 40%

Te liczby dają następujący obraz sytuacji: tylko 11% wydano na prace badawczo-rozwojowe mogące doprowadzić do rozwoju własnych technologii. Ale aż 38% wydano na tzw. inwestycje kapitałowe, czyli na wsparcie zakupu nowych technologii, maszyn i urządzeń - prawie zawsze zagranicznych. W ten sposób środki w zdecydowanej większości powędrowały za granicę, a za kilka lat - z uwagi na szybki postęp techniczny - wystąpi przecież konieczność zakupu następnych technologii.

Największą część środków finansowych (40%) z tego programu otrzymały instytucje otoczenia biznesu. Prawie połowa tej ostatniej puli została przeznaczona dla instytucji naukowych na budowę i modernizację infrastruktury badawczej. Dokument nie precyzuje, gdzie się podziała druga połowa ze środków przeznaczonych na instytucje otoczenia biznesu. Można przypuszczać, że trafiły one do firm szkoleniowo-doradczych, marketingowych, reklamowych, banków i różnych organizacji wsparcia innowacyjności, np. sieci aniołów biznesu, itd.

Pewne inwestycje w instytucje otoczenia biznesu są konieczne. Jednakże sytuacja, w której otrzymują one największą część środków nie ma żadnego uzasadnienia merytorycznego i jest nietypowa w skali międzynarodowej. Nie można bowiem uznać za normalne, żeby kwoty przeznaczone na różnego typu usługi systemowego wsparcia wdrażania innowacji były wielkością równe tym, jakie przeznacza się dla instytucji naukowych na budowę i modernizację infrastruktury badawczej!
W praktyce jest jeszcze gorzej, niż wynika z przytoczonych liczb i wcześniejszego komentarza. Należy bowiem zadać pytanie: jaka część z tych 11% przeznaczonych na B+R została wykorzystana przez duże firmy zagraniczne, a jaka przez małe/średnie firmy krajowe? I jaka część z tych 11% była przeznaczona bezpośrednio na badania realizowane przez firmy, a jaka dla zespołów z państwowych instytucji naukowych pracujących pośrednio dla firm? Należy też uwzględnić, że te dane dotyczą PO IG, gdzie wsparcie dla firm produkcyjnych jest znaczące. Znacznie gorzej jest w przypadku pozostałych programów operacyjnych.
Nie jestem specjalistą w zakresie nauk ekonomicznych, nie przeprowadziłem szerszej analizy krajowego systemu wsparcia gospodarki innowacyjnej, oparłem się tylko na niepełnych danych z ww. dokumentu. Mogę się więc mylić, ale w mojej ocenie polski przemysłowy sektor high-tech otrzymał w ramach krajowych programów operacyjnych minimalne środki finansowe na badania naukowe i w tej sytuacji trudno oczekiwać przyśpieszenia tempa jego rozwoju.

Po drugie, w Polsce mamy wadliwą strukturę zatrudnienia naukowców.

Liczba naukowców pracujących w firmach przemysłowych jest marginalna w stosunku do pracujących w publicznych ośrodkach naukowych, czy w szkolnictwie wyższym. Tymczasem badania przemysłowe i prace badawczo-rozwojowe - zarówno w szybko rozwijających się krajach azjatyckich, jak i w rozwiniętych krajach zachodnich - są prowadzone głównie przez zespoły naukowe firm. Wynika to z wyższej efektywności pracy zespołów firmowych względem zespołów państwowych instytucji naukowych. Po prostu, naukowcy zatrudnieni w firmach znają lepiej realne potrzeby firm, które są również mniej zbiurokratyzowane i lepiej zarządzane.

Typowa firma zagraniczna, chcąc realizować badania przemysłowe, tworzy zespół naukowy, zatrudnia specjalistów, w tym osoby ze stopniem naukowym doktora. Po wykazaniu kompetencji takiego zespołu, firma może się ubiegać o duże rządowe środki finansowe przeznaczone na wsparcie badań na potrzeby przemysłu. Firma może również współpracować z państwowymi instytucjami naukowymi, ale jako realny partner doskonale znający swoje potrzeby i w pełni zdolny do współpracy naukowej.
W Polsce firmowe zespoły naukowe to rzadkość, a szczególnie wśród małych i średnich firm. Przyczyny są banalnie proste. Polskie firmy mogą łatwo i względnie tanio utworzyć zespół naukowy z poszukujących pracy (zgodnej z ich wykształceniem) osób ze stopniem doktora, czy też magistra inżyniera, ale napotykają na bariery zniechęcające je do tego. Środki przeznaczone na wsparcie badań prowadzonych bezpośrednio przez firmy są bowiem bardzo małe i wciąż maleją, w przeciwieństwie do państwowych instytucji naukowych, które mają dostęp do wielokrotnie większych środków na ten cel.

W praktyce oznacza to, że istniejący w Polsce system finansowania badań przemysłowych i prac badawczo-rozwojowych generalnie wymusza prowadzenie tych badań za pośrednictwem państwowych instytucji naukowych. Teoretycznie firma może utworzyć tzw. centrum badawczo-rozwojowe i samodzielnie prowadzić badania naukowe. W praktyce jednak uzyskanie i utrzymanie statusu CBR to wybitnie zbiurokratyzowany proces, na który nie mogą sobie pozwolić typowe firmy produkcyjne. Różnice w proporcjach zatrudnienia naukowców w przemysłowym sektorze hi-tech i w publicznym systemie naukowym są szczególnie drastyczne, gdy porównamy sytuację w Polsce z sytuacją w Niemczech. W tym ostatnim kraju nawet małe firmy tworzą zespoły realizujące zarówno krajowe jak i europejskie projekty naukowe. Chciałbym zaznaczyć, że firmowe zespoły naukowe nie powinny być traktowane jako potencjalna konkurencja dla państwowych instytucji naukowych, ale jako partner do współpracy który pozwoliłby na zwiększenie efektywności krajowego systemu naukowego.

Po trzecie, polski system wspierania badań naukowych i wdrożeń jest bardzo zbiurokratyzowany, mało przejrzysty, bez sprawnie działających mechanizmów weryfikujących końcowe rezultaty projektów.

W tym systemie napisanie wniosku, a później realizacja formalna projektu i jego rozliczenie stają się sztuką samą w sobie. Z kolei system niejawnych recenzji w połączeniu z małą liczbą możliwych recenzentów, a niekiedy wręcz brakiem ekspertów mających realną wiedzę o sytuacji międzynarodowej powoduje, że o powodzeniu wniosku decyduje często tzw. opinia środowiska względem wnioskodawcy.
Co do końcowych rezultatów projektów (wdrożenia, eksport, zwiększenie zatrudnienia), to zaryzykuję twierdzenie, że gdyby wyniki z chociaż 10% zrealizowanych projektów naukowych zostały naprawdę wdrożone (jak obiecywano we wniosku), to już jesteśmy światową potęgą przemysłową.
Jednocześnie polski system wspierania badań naukowych i wdrożeń w zasadzie nie wytworzył mechanizmów eliminujących realizatorów projektów systematycznie nie dotrzymujących złożonych obietnic w zakresie wdrożeń wyników zrealizowanych projektów. Sytuacja taka działa demoralizująco zarówno na ośrodki naukowe jak i na firmy realizujące krajowe projekty naukowe.

Po czwarte, polski system finansowania projektów naukowych nie jest dostosowany do wyzwań globalizacji.

Na obecnym rynku hi-tech nie wystarczy być najlepszym w skali kraju, należy być jednym z najlepszych w skali świata. Aby stać się jednym z najlepszych na międzynarodowym rynku hi-tech, należy m.in. prawidłowo wybrać sektor rynku, w którym to jest możliwe.
Tymczasem w Polsce często finansowane są projekty dążące do opracowania produktów high-tech na rynek krajowy w sytuacji, kiedy takie produkty nie mają żadnych szans rynkowych, ponieważ istnieją już świetnie dopracowane, tanie, konkurencyjne, opracowane w innych krajach.

Inny negatywny przykład to finansowanie projektów naukowych na kierunkach uznanych przez wielkie państwa za strategiczne - bez opracowanej realnej strategii biznesowej, bez krajowego sektora przemysłowego, wewnętrznego rynku na produkty projektu i przy wysokich kosztach ewentualnej masowej produkcji wyników projektu w warunkach polskich. Polska to kraj co najwyżej średniej wielkości i pozytywna realizacja dużych projektów na kierunkach strategicznych jest możliwa, ale bardzo trudna i takie projekty muszą być bardzo dobrze przygotowane.

Po piąte, efektywność pracy polskich instytucji naukowych jest wyznaczana z wykorzystaniem chaotycznego, wiecznie zmiennego zestawu kryteriów.

Przychody z realnych wdrożeń osiągnięć naukowych (najlepiej autentyczny eksport potwierdzony dokumentami sprzedaży) nigdy nie były i nie są jednym z głównych kryteriów oceny. Obecnie można wyróżnić trzy główne kryteria oceny: liczba publikacji, ilość pozyskanych środków finansowych, liczba medali na międzynarodowych wystawach wynalazczości/innowacji, liczba patentów. Jest dla mnie oczywiste, że naukowiec powinien publikować. Najlepiej w znanych czasopismach o zasięgu międzynarodowym, zapewniających dobrą weryfikację prezentowanych wyników. Jednakże publikacje to za mało. Naukowiec powinien dążyć do weryfikacji swojej wiedzy w zastosowaniach praktycznych. W przypadku nauk technicznych czy stosowanych – w przemyśle wysokich technologii. Publikacje oraz praktyczne zastosowania to dwa wzajemnie się uzupełniające obszary pracy naukowej. Łączenie działalności publikacyjnej z praktycznymi wdrożeniami pracy naukowej zawsze było normą w naukach medycznych. Prawdopodobnie jest to przyczyną powstania w kraju wielu firm high-tech założonych przez naukowców z zakresu nauk medycznych.
Sytuacja w zakresie nauk technicznych czy stosowanych jest obecnie nieco lepsza niż była jeszcze dziesięć lat temu. Jednakże oderwanie polskich nauk technicznych od realnych zastosowań przemysłowych jest wciąż bardzo widoczne, szczególnie w porównaniu do Niemiec. W tym ostatnim kraju w zasadzie nie można zostać profesorem nauk technicznych, nie mając doświadczenia przemysłowego. W tej sytuacji przesadne nagradzanie polskiego naukowca za działalność publikacyjną prowadzi w pewnym sensie do deformacji jego aktywności.
Ilość środków finansowych pozyskanych przez polskie instytucje naukowe jest obecnie drugim głównym kryterium ich oceny.

Pozyskiwane środki finansowe są traktowane jako ekonomiczny miernik oceny wyników pracy naukowej, w tym praktycznych wdrożeń ocenianej instytucji naukowej. W praktyce jednak ilość pozyskanych środków naukowych zależy przede wszystkim od pozycji instytucji w krajowym środowisku naukowym, zarządzania kierownictwa, oraz zdolności lobbingowej danej instytucji, a w mniejszym stopniu od realnych wyników naukowych, w tym wdrożeń.

Osiągnięcia polskich naukowców uzyskały ogromną liczbę medali na międzynarodowych wystawach wynalazczości/innowacji. Problem jednak w tym, że obecnie powstał międzynarodowy rynek, na którym de facto kupuje się wyróżnienia poprzez opłacenie udziału w wystawie. Nawet znane międzynarodowe wystawy wynalazczości nagradzają wystawców setkami medali tak, aby za rok opłacili ponownie udział w wystawie. Zaledwie niewielki procent nagrodzonych wyrobów to autentyczne osiągnięcia naukowo techniczne. Ten system nagród dla produktów polskiego systemu naukowego jest wygodny zarówno dla naukowców jak i urzędników rozliczających projekty naukowe, ale takie wyróżnienia są prawie bezwartościowe na realnym rynku międzynarodowym. Tutaj najważniejszym certyfikatem są pozytywne opinie znanych klientów.
Na międzynarodowych wystawach wynalazczości można uzyskać nagrody za produkty, które nie są wynalazkami, czy nawet wzorami użytkowymi. W tej sytuacji uzyskanie patentów, szczególnie tych międzynarodowych, jest na pewno o wiele bardziej wartościowe i jest potwierdzeniem innowacyjności produktu czy technologii. W praktyce jednak zwiększenie liczby patentów wcale nie musi prowadzić do zwiększenia konkurencyjności polskiej gospodarki. Powodem tego są coraz większe ograniczenia przydatności systemu patentowania w skali globalnej z kilku przyczyn.

Pierwsza wiąże się z tym, że świat przyśpieszył. Na początku XX wieku kilkuletnie oczekiwanie na patent nie miało większego znaczenia. Proces wdrażania produktu był znacznie dłuższy. Obecnie, przez okres kilku lat, na bazie informacji ujawnionej w zgłoszeniu patentowym, obca firma może zbudować nowy produkt, zdobyć rynek, zarobić i zmodyfikować produkt tak, aby patent go już nie obejmował.

Druga wynika z faktu, iż świat stał się globalną wioską. Dla zapewnienia ochrony patentowej, firmy operujące w skali globalnej powinny uzyskać ochronę patentową w wielu krajach świata, co znacznie podnosi koszty patentowania i ogranicza jego efektywność ekonomiczną.

A trzecia to przesuwanie się środka ciężkości gospodarki światowej coraz bardziej na Daleki Wschód. System patentowy i pojęcie własności intelektualnej jest natomiast generalnie wytworem cywilizacji zachodniej. System ten został w pełni zaakceptowany tylko przez Japonię, w dużej mierze również przez Koreę Południową. Jednakże w zdecydowanej większości krajów azjatyckich, w tym w Chinach, system patentowania jest postrzegany jako niesprawiedliwy, narzucony przez kraje zachodnie dążące do zapewnienia sobie dużych zysków bez realnej pracy.

W tej sytuacji społeczeństwa tych państw w większości nie respektują patentów, czy też szerzej - pojęcia własności intelektualnej. Patentowanie zwykle nie zapewnia praktycznie żadnej ochrony, a wręcz przeciwnie - stwarza poważne zagrożenie dla firmy, która rozpoczęła proces patentowania.

Duże globalne firmy oferujące produkty przeznaczone na masowy rynek są zdecydowanie mniej wrażliwe na wady współczesnego systemu patentowania. Są one w stanie wymusić na całym świecie respektowanie swoich patentów przez najbliższe dziesięciolecia. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że duże globalne firmy wykorzystują system patentowy dla swoich celów. Niemniej jednak znaczna część mniejszych firm sektora high-tech będzie musiała w najbliższej przyszłości wypracować inny od obecnego patentowania model działania, jeśli chcą efektywnie działać w skali globalnej.

***

Przedstawiony powyżej opis sytuacji pokazuje tylko część z istniejących barier w rozwoju polskiego przemysłowego sektora hi-tech, których istnienie powoduje powstanie paradoksalnej sytuacji: zwiększanie nakładów na badania naukowe nie przynosi większego wzrostu przemysłowego sektora hi-tech. Te bariery tworzą pewien system, w którym polskie firmy przegrywają globalny wyścig, pomimo sporego potencjału ludzkiego.

Jednocześnie można wyciągnąć wniosek, że obecna zła sytuacja polskiego przemysłu wysokich technologii jest konsekwencją nie tylko błędów ma etapie transformacji ustrojowej, ale co najmniej w równym stopniu jest skutkiem istniejących barier dla rozwoju tego przemysłu. Bez ich usunięcia polski przemysł wysokich technologii będzie się rozwijał w wolnym tempie. Natomiast ich likwidacja może wyzwolić spory potencjał i przynieść szybką poprawę sytuacji gospodarczej. Przyszłość pokaże, czy polskie elity polityczne, środowisko naukowe i przemysłowe zechcą podjąć wysiłek utworzenia efektywnego systemu wsparcia krajowego przemysłu wysokich technologii tak jak zrobiono to w wielu krajach świata.

Jestem osobiście pesymistą, co do perspektyw szybkiego usunięcia barier rozwoju krajowego przemysłowego sektora wysokich technologii. Wymaga to bowiem dużej determinacji - zarówno ze strony elit rządzących, środowiska naukowego, przemysłowego, które musiałyby podjąć działania wbrew własnym krótkoterminowym interesom.
Świadkiem takiej determinacji byłem w krajach Dalekiego Wschodu (Korea, Tajwan, Chiny), w których zarówno elity, jak i szersze grupy społeczne, gotowe są do działań wbrew własnym bieżącym interesom, jeżeli tylko dostrzegają w dłuższej perspektywie czasowej znaczne korzyści dla siebie, ale jeszcze bardziej dla następnych pokoleń. Podam kilka przykładów.
System gospodarczy istniejący w krajach dalekowschodnich oparty na filozofii konfuncjańskiej (nawet w komunistycznych Chinach) był bardzo zbiurokratyzowany i mało efektywny. Jednakże w przeciągu prawie jednego dziesięciolecia kraje te były w stanie stworzyć doskonałe warunki do rozwoju własnych firm, w tym firm high-tech.
Tradycyjny system konfucjański dawał bardzo niską pozycję społeczną osobom zajmującym się praktycznym wykorzystaniem wiedzy. Naukowcowi nie wypadało zajmować się wdrożeniami. Z tych względów proch, kompas, porcelana były wynalezione w Chinach, ale wdrożone do produkcji masowej w Europie. Tymczasem obecnie twórcy firm hi-tech, czy naukowcy, których wyniki badań zostały wdrożone przez lokalny przemysł, cieszą się bardzo dużym szacunkiem, jako twórcy dobrobytu tych państw. Sukcesy eksportowe firm high-tech to przedmiot dumy dla lokalnych społeczeństw.

Jeszcze kilka dekad wcześniej społeczeństwa dalekowschodnie miały ogromne kompleksy wobec osiągnięć kultury zachodniej w zakresie nauk ścisłych i technicznych (wystarczy popatrzeć na listę wielkich fizyków, na której prawie nie ma przedstawicieli narodów azjatyckich). Obecnie te kompleksy prawie nie istnieją i zaczyna się trend odwrotny. Społeczeństwa państw azjatyckich szkolą już swoją młodzież w duchu pewnej wyższości kulturowej. Także ze wskazaniem strategicznego celu, jakim jest budowa potęgi gospodarczej poprzez rozwój własnej nauki i przemysłu wysokich technologii.

Gospodarki takich krajów jak Japonia, Korea, Tajwan są teoretycznie w pełni otwarte dla firm zagranicznych. W praktyce jednak istnieje tam system, który formalnie spełniając wszelkie umowy o wolnym handlu daje preferencje dla rodzimych firm. Wspieranie działalności swoich rodaków (dostrzegając pośrednie korzyści dla siebie, czy otoczenia) to naturalne zachowania dla tych społeczeństw. Zjawisko bezinteresownej zawiści jest praktycznie nieznane.

Społeczeństwa dalekowschodnie są zdolne do dużych poświęceń, niewyobrażalnych dla społeczeństw europejskich w przypadku zagrożenia rozwoju kraju. W 1997 roku rząd koreański wezwał społeczeństwo do składania depozytów w bankach koreańskich oraz do darowizn dla przezwyciężenia ówczesnego kryzysu gospodarczego. Koreańczycy autentycznie oddawali własne kosztowności dla ratowania kraju. Rok później kryzysu już nie było. O tym mechanizmie przypomniał mi ostatnio znajomy Koreańczyk, komentując kryzys w EU.

W mojej ocenie, społeczeństwa dalekowschodnie w przeciągu ostatnich kilku dziesięcioleci radykalnie zreformowały swój system społeczny, pozbywając się większości barier utrudniających rozwój gospodarczy. W społeczeństwach europejskich, w tym w Polsce, mamy tymczasem trend odwrotny i dlatego jestem pesymistą co do możliwości szybkiego usunięcia barier rozwoju polskiego przemysłu wysokich technologii. Niemniej podkreślam, że bardzo chciałbym się mylić w swojej pesymistycznej ocenie perspektyw dla polskiego przemysłu wysokich technologii.

Krzysztof Chrzanowski

* http://www.sprawynauki.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2446:co-si-stao-z-polskim-przemysem&catid=303&Itemid=30

** http://www.sprawynauki.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2472:budujmy-przemys&catid=304&Itemid=30

 

Wszystkie wytłuszczenia w tekście pochodzą od redakcji.

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 26 maj 2019

Odsłon: 1101

Zdecydowana większość inżynierów jest zdania, że kadra techniczna powinna przyjąć na siebie odpowiedzialność związaną z rolą lidera zmian w przedsiębiorstwach produkcyjnych – wynika z badania Smart Industry Polska 2019 (SIP). Zdaniem pracowników małych i średnich przedsiębiorstw przemysłowych wykonujących zawód inżyniera, to właśnie ich profesja zyska na znaczeniu i nadawać będzie ton przemianom wspierającym konkurencyjność ich firmy na rynku.

W kwietniu br. firma Siemens we współpracy z Ministerstwem Przedsiębiorczości i Technologii zakończyła kompleksowe badanie „Smart Industry Polska 2019”. Zostało ono przeprowadzone przez firmę KANTAR Polska na grupie inżynierów pracujących w firmach z sektora MSP, zlokalizowanych na terenie Polski.
Perspektywa transformacji zawodu inżyniera i przejęcia roli przywódcy zmian jest bardziej oczywista dla przedstawicieli tego zawodu z krótszym stażem pracy. Wśród najmłodszych respondentów odsetek spodziewających się ewolucji profesji inżyniera wyniósł aż 84%. Jednak także dla inżynierów z dłuższym stażem, zmiana w kompetencjach łączących się z zawodem inżyniera wydaje się być nieuchronna (65% wskazań).

Nowe kompetencje w epoce przemysłu 4.0

Transformacja cyfrowa to proces, na który otwarta jest większość zakładów produkcyjnych. Jedynie 5% badanych stwierdziło, że nie przewiduje się w ich firmach zmian w sposobach zarządzania produkcją oraz komunikacją, związanych z wykorzystaniem możliwości, jakie dają technologie cyfrowe.
Inżynierskie kompetencje przyszłości dotyczą przede wszystkim zdolności łączenia wiedzy z obszarów automatyki, mechatroniki, robotyki oraz programowania z umiejętnościami wykraczającymi poza kompetencje typowo inżynierskie.
Spośród różnych kompetencji inżyniera, pracownicy za najistotniejsze uznali umiejętności techniczne, wymagające znajomości i zrozumienia przebiegu procesu produkcji (93% wskazań). Niewiele niżej uplasowały się zdolności personalne (89%), na które składają się: myślenie analityczne, rozwiązywanie problemów, jak również osobiste przymioty, takie jak gotowość do ciągłego uczenia się. Ponad 80% respondentów uznała za zdecydowanie ważne lub raczej istotne umiejętności społeczne, związane z komunikacją i współpracą z innymi osobami, rozumieniem ich potrzeb, przywództwem oraz nawiązywaniem i utrzymywaniem kontaktów biznesowych.

Inżynier musi być kreatywny

Już teraz w zawód inżyniera wpisane są oczekiwania kreatywnego podchodzenia do zagadnień i zdolności do znajdowania nowych rozwiązań. 70% inżynierów deklaruje, że w firmach, w których pracują oczekuje się od nich zgłaszania nowych pomysłów dotyczących technologii produkcji lub wykorzystywania rozwiązań cyfrowych oraz przedstawiania propozycji innowacji produktowych. Ponad 60% badanych twierdzi, że od inżynierów oczekuje się także kreatywności w obszarze zarządzania komunikacją i informacją w firmie.

Większość inżynierów uważa, że innowacyjne pomysły pracowników zazwyczaj są wdrażane w ich firmach. Dotyczy to w największym stopniu pomysłów na innowacje produktowe (66%) oraz odnoszące się do technologii produkcji i cyfryzacji (63%). Mniej niż połowa badanych (47%) skłonna była przyznać, że na wdrożenie mogą liczyć pomysły dotyczące zarządzania komunikacją i informacją w firmie, a mniej niż 40% była tego zdania na temat pomysłów z zakresu obsługi klienta. Pokazuje to, że inżynierowie pracują z poczuciem wpływu na innowacje w swoich firmach, zwłaszcza te, które dotyczą bezpośrednio produkcji.

W nieomal połowie firm (49,5%) zarządzanie zmianą, inicjowanie i wdrażanie innowacyjnych rozwiązań ma charakter spontaniczny i zajmują się tym osoby nieprzypisane do konkretnego, dedykowanego działu. Jednak znaczny odsetek (37,5%) przedsiębiorstw prowadzi wyspecjalizowane działy dedykowane zarządzaniu zmianami i wdrażaniu innowacji.

Podnoszenie kwalifikacji i przepływ wiedzy w przedsiębiorstwach

Najczęściej na potrzebę dokształcania się wskazywano w odniesieniu do umiejętności technicznych (71%), w następnej kolejności osobistych (57%), związanych z zarządzaniem danymi (55%) oraz społecznych (52%). Potrzeba dokształcania w zakresie umiejętności technicznych częściej wskazywana była przez młodszych respondentów.
Z badań wynika, że pracownicy z dłuższym stażem są najczęściej źródłem wiedzy w organizacji. Wśród form przekazywania wiedzy wymieniane były szkolenia, które często przyjmują formę nieformalnych porad ze strony bardziej doświadczonych pracowników (61%), w następnej kolejności – formę zinstytucjonalizowaną, podczas których inżynierowie z dłuższym stażem dzielą się wiedzą z innymi pracownikami (50%).

Pełen raport Smart Industry Polska 2019:
https://www.siemens.pl/pool/files/2019_05_smart-industry-polska-2019_raport.pdf

O Smart Industry:

Smart Industry, podobnie jak Industry 4.0, jest pojęciem, które obejmuje swoim zasięgiem zjawiska związane z cyfryzacją gospodarki, w szczególności przemysłu. Smart Industry opiera się na trzech filarach:

• Digitalizacji informacji pozwalającej na stworzenie bardziej efektywnego łańcucha wartości i wydajniejsze zarządzanie procesami produkcji na wszystkich poziomach
• Elastycznych i inteligentnych technologiach produkcji
• Nowoczesnej komunikacji z wykorzystaniem technologii i możliwości współczesnych sieci pomiędzy uczestnikami rynku, systemami i użytkownikami końcowymi

O badaniu:

Badanie przeprowadzono na ogólnopolskiej próbie przedsiębiorstw MSP z branży przemysłowej, prowadzących działalność produkcyjną na terenie Polski, to znaczy posiadających działający w Polsce zakład lub zakłady produkcyjne. Badanie zrealizowano na próbie 200 firm z sektora MSP i zadbano o równy udział firm małych (10-49 zatrudnionych) oraz średnich (50-250 zatrudnionych).
Respondentami w badaniu byli zatrudnieni w firmach inżynierowie, reprezentujący zarówno starsze jak i młodsze pokolenie.
Badanie zrealizowane zostało metodą pre-aranżowanych wywiadów, realizowanych techniką CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing), czyli wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo, podczas, których ankieter prowadzi rozmowę z respondentem korzystając z pomocy komputera wyposażonego w specjalistyczne oprogramowanie.

Smart Industry Polska 2019 – podsumowanie

Większość inżynierów zatrudnionych w zbadanych firmach produkcyjnych z sektora MŚP może poszczycić się tytułem zawodowym magistra, około 30% ukończyło studia pierwszego stopnia. Przewaga absolwentów studiów magisterskich zaznacza się we wszystkich grupach wiekowych, jednak wyraźniejsza jest wśród inżynierów ze starszego pokolenia.
Ponad 50% inżynierów uznaje obecny system edukacji za niedostosowany do wymogów innowacyjnego przemysłu. Gorszego zdania są starsi stażem inżynierowie, co może świadczyć o ich rozczarowaniu poziomem przygotowania absolwentów rozpoczynających ścieżkę zawodową.
Inżynierowie są świadomi zmian zachodzących w obrębie ich zawodu, a idących w kierunku pełnienia roli lidera zmian w organizacji. Świadomość ta towarzyszy inżynierom w różnym wieku, istotnie częściej młodym – ale również blisko 65% starszych inżynierów spodziewa się zmian w charakterze wykonywanego zawodu.
Już obecnie od inżynierów oczekuje się umiejętności interdyscyplinarnych. Wyróżnikiem kompetencji przyszłości jest powiązanie umiejętności technicznych (których nabycie wymaga solidnej edukacji), przymiotów charakterologicznych (trudniejszych do wyćwiczenia) i umiejętności miękkich, których trzeba uczyć się z zastosowaniem innych strategii niż w odniesieniu do wiedzy ścisłej.

Potrzeby dokształcania odpowiadają w ogólnym zarysie uszeregowaniu ważności poszczególnych typów umiejętności. Szkolenia w obrębie firmy częściej mają charakter nieformalny niż zinstytucjonalizowany, zaś kierunek przepływu wiedzy jest zgodny ze stażem pracowników: bardziej doświadczeni przekazują wiedzę młodszym. Jest to obserwacja szczególnie istotna w kontekście konieczności kumulowania wiedzy w organizacji i minimalizowaniu ryzyka, że wraz z odpływem starszych pracowników nastąpi utrata jakiejś części zasobów kompetencyjnych.

Bariery rozwoju przemysłu 4.0 mają związek przede wszystkim z dostępem do adekwatnie wykształconych kadr. Jest to zrozumiałe w obliczu dużych oczekiwań, co do interdyscyplinarnych kompetencji, stawianych inżynierom.
Firmy, świadome wagi, jaka leży w kompetencjach i wiedzy robią wiele w kierunku jej magazynowania. Głównie dzieje się to na drodze szkoleń młodej kadry, ale również dzięki opracowywanej sformalizowanej dokumentacji. Trzeba też zauważyć, że wykorzystanie platform on-line jest wpisane w strategię zatrzymywania wiedzy – choć rzadziej niż szkolenia czy dokumentacja – stanowi element strategii działania wielu firm, jako że wskazywane było przez 30% - 50% inżynierów.

Już obecnie w zawód inżyniera nierozłącznie wpisane są oczekiwania kreatywnego podchodzenia do zagadnień, znajdowania nowych rozwiązań. 70% inżynierów deklaruje, że w firmach, w których pracują oczekuje się od nich zgłaszania nowych pomysłów dotyczących technologii produkcji lub wykorzystywania rozwiązań cyfrowych oraz przedstawiania propozycji innowacji produktowych. Ponad 60% badanych twierdzi, że od inżynierów oczekuje się także kreatywności, jeśli chodzi o kwestie zarządzania komunikacją i informacją w firmie. Może to stanowić przesłankę do wyrażanego wcześniej przez większość inżynierów przypuszczenia o spodziewanych zmianach w charakterze wykonywanego zawodu. Warto odnotować, że oczekiwanie kreatywności było podobnie często wzmiankowane przez starszych i młodszych inżynierów.

Wychodzenie z nowymi pomysłami spotyka się relatywnie często z pozytywnym, wymiernym skutkiem w organizacji. Pomysły są brane pod uwagę i niekiedy wdrażane. Dotyczy to częściej innowacji produktowych czy technologicznych, w tym w zakresie cyfryzacji, częściej też ma miejsce w środowisku firm średnich.

W nieomal połowie firm (49,5%) zarządzanie zmianą, inicjowaniem i wdrażaniem innowacyjnych rozwiązań ma charakter spontaniczny i zajmują się tym osoby nieprzypisane do konkretnego, dedykowanego działu. Jednak znaczny odsetek (37,5%) przedsiębiorstw prowadzi wyspecjalizowane działy dedykowane zarzadzaniu zmianami i wdrażaniu innowacji. Ma to zdecydowanie częściej miejsce w firmach średnich.
Jednak dominującą wciąż strategią wdrażania innowacji w firmach jest podejmowanie działań doraźnych, podyktowanych aktualnymi potrzebami i realizowanych w zakresie bieżących możliwości. Działania systemowe zadeklarowało jedynie 19,5% badanych.
Inżynierowie postawieni przed hipotetyczną decyzją zakładania własnej działalności lub realizowania pomysłów w ramach aktualnego zatrudnienia, nieznacznie częściej wybierali tę drugą opcję. Warto odnotować, że wiek inżynierów nie stanowił cechy różnicującej skłonność do przedsiębiorczości. Wydaje się zatem że pewna doza zachowawczości, typowa dla osób ze starszego pokolenia, w przypadku tej kategorii zawodowej się nie zarysowuje.

Transformacja cyfrowa to proces, na który większość zakładów produkcyjnych jest intencjonalnie otwarta. Jedynie 5% badanych stwierdziło, że nie przewidziano w ich firmach zmiany wykorzystywana danych i procesów, sposobu komunikacji itp. tak, aby robić pełen użytek z możliwości, jakie oferują technologie cyfrowe. Obecnie inżynierowie nie upatrują w transformacji cyfrowej radykalnych zmian na poziomie indywidualnych wymagań czy wyzwań jakim będą musieli sprostać.
Inżynierowie nie odczuwają, ażeby zmiany mające na celu przeprowadzenie transformacji wpływały znacząco na oczekiwania, jakie pracodawca stawia pracownikom, dotyczące – przykładowo – kompetencji cyfrowych. Z jednej strony może to oznaczać wiarę w aktualnie posiadane kompetencje lub przekonanie o zdolnościach do łatwego i szybkiego nabywania nowych, z drugiej zaś nie można wykluczyć, że część inżynierów nie jest w pełni świadoma jakiego rodzaju nowe kwalifikacje okażą się niezbędne w sytuacji pełnej transformacji cyfrowej.