Politologia (el)

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 24 marzec 2023

Odsłon: 1137

W różnych epokach historycznych i w różnych miejscach na Ziemi występuje odwieczna tęsknota za sprawnym przywództwem politycznym, które potrafi sprostać niespodziewanym wyzwaniom i niebezpiecznym zagrożeniom ludzkości. Zrozumienie reguł gry „polityki siły”, czy też jak nazywa ją prezydent Francji Emmanuel Macron – „gramatyki potęgi”, stawia przed wszystkimi władcami to samo zadanie – zapewnienie godnego przetrwania, ochronę całości i tożsamości wielkich ludzkich zbiorowości, zorganizowanych w państwa.

W ostatnich stuleciach utrwaliło się przekonanie, że w państwach zachodnich wynaleziono najlepsze wzory politycznych rządów, z gospodarką rynkową i demokracją liberalną. Niezależnie od kosztów społecznych dochodzenia do realizacji sztandarowych postulatów równości i wolności, zachodnim demokracjom udało się zapewnić obywatelom minimum równego poszanowania praw jednostkowych i grupowych. Zwłaszcza praw wyborczych i praworządności. Przez lata żywiono na Zachodzie nadzieje, że tzw. Reszta Świata podąży tym samym tropem.

W dobie rosnących dysproporcji rozwojowych i negatywnych skutków globalizacji okazało się, że rozwój społeczeństw nie ma charakteru linearnego (świat nie zmierza w stronę „końca historii” równoznacznego z zapanowaniem na całej planecie wartości liberalnych), a jedno z największych państw świata – Chiny – zamiast przejmować wzory zachodnie, dokonało ku zaskoczeniu tegoż Zachodu fascynującej adaptacji dotychczasowej dyktatury politycznej do warunków państwowego kapitalizmu.

Z kolei Rosja, wychodząc z radzieckiego totalitaryzmu, przeistoczyła się w hybrydalny ustrój kapitalistycznej „demokratury”, co bliższe jest jej tradycji rządów autorytarnych, ocenianych przez samych Rosjan jako najbardziej skuteczne.
Jednocześnie pośród państw zachodnich obserwuje się podupadanie demokratycznych instytucji i kryzys pluralnej kultury politycznej oraz przejmowanie państwa przez potężne grupy interesu, które je zawłaszczają. Następuje zużycie dotychczasowych reżimów demokratycznych, zarówno w ich wymiarze instytucjonalnym, jak i funkcjonalnym. W oczekiwaniu na przywrócenie stabilności systemowej – tak wewnątrz państw, jak i w stosunkach międzynarodowych – społeczeństwa są gotowe zgodzić się na rządy mniej demokratyczne, ale bardziej skuteczne w zapewnianiu bezpieczeństwa i gwarantowaniu godziwego poziomu życia.

Populistyczny nacjonalizm, którego jaskrawym przejawem był wybór Donalda Trumpa na prezydenta Ameryki, oznacza – jak uczy doświadczenie jego kadencji – dalszy regres. Od dawna było wiadomo, że populistyczni i nacjonalistyczni przywódcy potrafią wykorzystywać legitymację wyborczą do umacniania swojej władzy osobistej i otaczania się kręgiem lojalnych oligarchów. Nie lubią niezależnych instytucji i starają się podważyć mechanizmy kontroli i równowagi, poprzez upolitycznianie sądów, mediów i służby cywilnej. Wbrew pozorom, wielu polityków zachodnich postępuje podobnie, jak autokraci z innych obszarów geopolitycznych, naruszając standardy „dobrego rządzenia” i powołując się przy tym na służbę wobec własnego patriotycznego elektoratu.

Karykatura demokracji

Niezależnie od retoryki, w systemie zachodnim występuje coraz większa tolerancja wobec polityków o ciągotach autorytarnych. Turcja od dawna, ale Węgry czy Polska całkiem od niedawna znajdują zrozumienie i poparcie dla quasi-dyktatorskich praktyk rządzenia. Okazuje się, że ważniejsze są interesy geopolityczne niż poszanowanie demokratycznych standardów. Jeśli politycy znajdują poparcie w często zmanipulowanych wyborach, to paradoksalnie mają prawo budować coś, co jest samo w sobie sprzecznością – „demokrację nieliberalną”.

W ten sposób wspaniałe „wynalazki” ustrojowe Zachodu przybierają postać karykaturalną. „Demokratyczna recesja” czy też „globalny odwrót od demokracji” są nie tylko dowodem kryzysu zachodniego modelu cywilizacyjnego, ale także wyrazem narastającej, świadomej i asertywnej opozycyjności tzw. Reszty Świata wobec praktyk narzucanych przez Zachód. Hegemoniczne metody uzależniania i podporządkowania słabszych oraz bezwzględna eksploatacja zasobów planety ich kosztem powodują odruch obronny. Gdy zjawisko to miało charakter jednostkowy, potęgi zachodnie dawały sobie z nim radę. Obecnie jednak następuje konsolidacja i współdziałanie państw, uchodzących jeszcze do niedawna za „pariasów” systemu międzynarodowego. Zachodowi coraz trudniej przychodzi lekceważenie takiej opozycji.

Przodują w tym procesie Chiny, ale także Rosja, Indie, Brazylia, Turcja i inne chcą wnieść swój istotny wkład do przebudowy dotychczasowego porządku. Sprzyja temu zmieniający się stosunek sił między potęgami Zachodu, zwłaszcza USA a Chinami i całą resztą. Państwa cierpiące na różne kompleksy wobec Zachodu są gotowe podjąć wysiłek zmobilizowania wszelkich środków, aby przywrócić kolektywne formy zarządzania systemem międzynarodowym, przestrzegać reguł gry opartych na równoważeniu sił, a nie ich jednostronnej przewadze.

Miało być lepiej, jest gorzej

Amerykański politolog Francis Fukuyama wiąże te symptomy z problemem thymos, czyli pragnieniem uznania godności, pragnieniem bycia szanowanym na równi z innymi (Tożsamość. Współczesna polityka tożsamościowa i walka o uznanie, Poznań 2019). Przejawia się to we wzroście rozmaitych ruchów godnościowych, wykorzystujących renesans nacjonalizmów, potrzebę zredefiniowania swojej tożsamości, obronę dorobku cywilizacyjnego, religii i kultury.
Mamy więc do czynienia w stosunkach międzynarodowych z osobliwą reakcją na wielowiekowe wywyższanie się Zachodu i podkreślanie jego wyjątkowości. Na interesy geopolityczne i geoekonomiczne nowych potęg nakłada się żądza powetowania wiekowych upokorzeń i pragnienie satysfakcji odwetu.

Zjawisko to może występować jednak na różnych wektorach polityki międzynarodowej. Przecież nie bez udziału Zachodu organizowano liczne „zrywy wolnościowe”, potocznie nazywane „kolorowymi rewolucjami”, które były skierowane przeciwko Rosji w przestrzeni poradzieckiej, albo miejscowym klanom na Bliskim i Środkowym Wschodzie („arabska wiosna” w Tunezji, Libii, Syrii, Egipcie, Jemenie i in.).

Obecnie najbardziej spektakularnym wydarzeniem jest wojna „godnościowa” Ukrainy, odpierającej agresję rosyjską. W tym sformułowaniu kryje się jednak pewien paradoks, dlatego że zamiast „odzyskiwania poczucia własnej wartości” wielu Ukraińców stało się ofiarami największej w dziejach tego narodu katastrofy humanitarnej.

Już wydarzenia kijowskiego Majdanu (Placu Niepodległości) z okresu od końca listopada 2013 roku do końca lutego 2014 roku uznano za „rewolucyjny” i „godnościowy” sprzeciw części ukraińskiego społeczeństwa wobec decyzji legalnego prezydenta o niepodpisaniu umowy stowarzyszeniowej Ukrainy z Unią Europejską. Dla protestujących obywateli tego państwa wiązało się to z ograniczeniami swobodnego decydowania o swoim losie, w tym o afiliacjach międzynarodowych państwa. Wielu upatrywało przyczyn takiego obrotu spraw w presji ze strony rosyjskiej.

Nie wnikając w tym miejscu w bezsporne zaangażowanie państw zachodnich, zwłaszcza Stanów Zjednoczonych, w ukraińską transformację, począwszy od „pomarańczowej rewolucji” 2004 roku, należy podkreślić, że „polityka godnościowa” kolejnych rządów Ukrainy doprowadziła do uwikłania się w konflikt z największym sąsiadem, postulującym ułożenie się na warunkach „specjalnych”. Przywiodła też państwo ukraińskie i jego gospodarkę na skraj przepaści, a inwestycje w zbrojenia i modernizację armii kierowały energię nie w stronę dobrobytu obywateli, lecz w stronę wojny.

Władze ukraińskie z odrazą odniosły się do znanego z historii efektu buforowości, który dotyczył roli „znoszenia” wpływów wrogich sobie imperiów, w celu redukcji ryzyka bezpośredniego starcia między nimi. Ukraina w kształcie poradzieckim spełniała pod wieloma względami warunki państwa buforowego między Rosją a Zachodem. Wspominał o tym wielokrotnie nestor realistów amerykańskich Henry Kissinger, nawołując już w 2014 roku do jej neutralizacji.

Ze względu na transcywilizacyjny charakter geopolityki ukraińskiej, wielość rozmaitych wpływów (co wyraża się w mieszaninie językowej, kulturowej, etnicznej i wyznaniowej) oraz niezdolność do utworzenia silnej, jednolitej państwowości, Ukraina mogła nie tylko rozgraniczyć rywalizujące ze sobą mocarstwa. Mogła także sprzyjać transmisji kulturowej, budowie szlaków transportowych i komunikacyjnych, a przede wszystkim zarabiać na budowaniu „pomostów”, stabilizowaniu pokoju i utrzymaniu status quo. Za namową zachodnich mentorów rządzący Ukrainą zrezygnowali jednak z poszukiwania modus vivendi z Rosją. Postawiono na starcie interesów i sił (od czasu aneksji Krymu przez Rosję i wybuchu krwawego konfliktu zbrojnego na wschodzie państwa), co skończyło się wybuchem regularnej wojny. Ukraina jest jej tragiczną ofiarą, mimo szerokiej pomocy i wsparcia Zachodu.

Skutki wojny na Ukrainie są trudne do przewidzenia. Jedno jest pewne, że identyfikacja narodowa Ukraińców od tej pory będzie opierać się na polityce resentymentu, rewanżu i zemsty. Już tylko z tego powodu Ukraina stanie się na długie lata zarzewiem endemicznego konfliktu, którego nie będą w stanie rozwiązać ani sami Ukraińcy, ani ich protektorzy i poplecznicy. Polska znalazła się w tym kontekście w najtrudniejszym momencie swojej pozimnowojennej historii, skazując się na „wieczne” skonfliktowanie z Rosją i brak jakichkolwiek korzyści z asymetrycznej postawy dawcy i bezinteresownego donatora wobec Ukrainy. Obietnice o udziale w powojennej odbudowie państwa ukraińskiego mogą przynieść w istniejących uwarunkowaniach więcej rozczarowań niż korzyści.

Zlekceważona lekcja Jugosławii

Ukraina należy do niefortunnych uczestników stosunków międzynarodowych, których przywództwo zostało wykorzystane do realizacji cudzych interesów. Najważniejszym celem władz w Kijowie jest zachowanie względnej samodzielności i autonomii w stosunku do zewnętrznych protektorów i antagonistów. Państwo ukraińskie nie jest w stanie zmienić polityki innych państw, ani im się przeciwstawić. Może jednak chronić swoją autonomię decyzyjną i integralność terytorialną, starając się balansować między ograniczoną samodzielnością a całkowitym ubezwłasnowolnieniem. Istnieją poważne obawy, że uzależnienie Ukrainy ze względu na skalę udziału USA, NATO i Unii Europejskiej w działaniach wojennych, skazuje ją na długie lata subordynacji i zewnątrzsterowności.

Jednocześnie, wywołany cierpieniami i zniszczeniami wojennymi resentyment, a z drugiej strony narastający kult bohaterów wojennych (historycznych i współczesnych) uzyskały w świecie zachodnim taką rangę emocjonalną i sankcję moralną, że Ukraina, niezależnie od stanu zrujnowania swojej państwowości, zaczęła przypisywać sobie szczególną rolę obrońcy wartości Zachodu przed „moskiewską barbarią”. Patos pomieszany z groteską prowadzi do śmieszności.

Pod maską pretensji do szczególnego posłannictwa w imieniu Zachodu i heroicznej misji dziejowej Ukraińcy rozwijają radykalny nacjonalizm, który po jakimś czasie, gdy ucichną armatnie wystrzały, stanie w sprzeczności z zewnętrznym światem norm i wartości, wymagających tolerancji i poszanowania racji odmiennych. Poza tym ukraińscy oligarchowie za przyzwoleniem Zachodu „konserwują” na długie lata kleptokratyczny system rządów, daleki od demokracji, stając się zakładnikiem zobowiązań zaciągniętych w czasie wojny. Droga do odbudowy rzeczywiście niepodległej i demokratycznej Ukrainy ulega wydłużeniu ad calendas Graecas.

Głoszenie proukraińskiej narracji na arenie międzynarodowej prowadzi do dysonansów poznawczych i fałszowania wizerunków tego państwa, a zwłaszcza jego elit politycznych. Mitologizacja i symbolizacja wojennego bohaterstwa i cierpień ofiary daje ideowe podstawy dla samookreślenia narodowego i ostatecznego odseparowania się Ukraińców od Rosjan. Tyle, że jest to także niebezpieczna pułapka, związana z pojmowaniem nacjonalizmu i czystości etnosu jako zasady politycznej. Radykalizacja nastrojów antyrosyjskich może bowiem uderzyć w tę część społeczeństwa ukraińskiego, która ma mieszany charakter, choćby ze względu na posługiwanie się językiem rosyjskim. To zjawisko było zresztą już wcześniej przyczyną skonfliktowania wewnętrznego i wzrostu tendencji separatystycznych na wschodzie Ukrainy.
Stawianie takich ludzi pod pręgierzem czystości etnicznej zawsze będzie prowadzić do nieobliczalnych tragedii. Do tego dojdą oskarżenia – mniej lub bardziej zasadne - o sprzyjanie, a nawet kolaborację z wrogiem. Lekcje rozpadu Jugosławii z lat dziewięćdziesiątych ub. wieku powinny być w tym kontekście przywoływane jako przestroga i memento. Tymczasem wojnę ukraińską traktuje się jako najważniejsze wydarzenie w Europie od czasu II wojny światowej, zapominając o tragedii wojen bałkańskich. Czyżby historia znowu niczego nas nie nauczyła?

Spektakl kłamstw

Poczucie godności pociąga za sobą pragnienie uznania. W przypadku narodów budujących swoją nową tożsamość, wykuwaną na polach bitewnych, rodzi się naturalna potrzeba docenienia tego wysiłku przez innych. To łaknienie uznania wywołuje jednak niebezpieczny syndrom roszczeniowy. Odnosi się on zarówno do oczekiwań nieograniczonej pomocy materialnej i hojnego wsparcia finansowego, ale także do szczególnego traktowania obywateli Ukrainy. W przypadku Polski, altruistyczne darowizny na rzecz Ukrainy i Ukraińców zajęły miejsce racjonalnych transakcji pożyczkowych. Nikt spośród rządzących nie tłumaczy się ani z podstaw prawnych udzielania bezzwrotnej pomocy, ani z braku jakiejkolwiek kontroli i nadzoru publicznego nad zagospodarowaniem przekazywanych środków. Nie interesuje to ani polityków, ani przedstawicieli mediów. Sytuacja nadzwyczajna zwalnia rządzących z poszanowania podstawowych standardów transparentności i uczciwości.

Mamy jednak do czynienia także z niebezpieczną apologetyzacją „narodu-bohatera”, co prowadzi nie tylko do aberracji poznawczych, ale i do zwyczajnych nadużyć. Otóż w skali masowej buduje się wizerunek Ukraińców jako swoistego „narodu wybranego”, ludzi o nadzwyczajnych umiejętnościach, osiągnięciach i przymiotach. Tworzy się - przy milczącej zgodzie świata zewnętrznego -nieprawdziwą historię narodu ukraińskiego, przenosząc dzisiejsze wyobrażenia w daleką przeszłość. Takie zjawisko nazywa się modernizacją i heroizacją historii, niemającej wiele wspólnego z prawdą historyczną.

Jednocześnie dezawuuje się kulturę rosyjską na rzecz wynoszenia na piedestał kultury ukraińskiej, a twórcy z Ukrainy zajmują w trybie pozakonkursowym w wielu dziedzinach i na wielu scenach miejsca pierwszoplanowe. Stwarza to klimat manipulacji, protekcji, żądań i nadużyć. Jesteśmy świadkami doskonale wyreżyserowanego spektaklu, którego bohaterowie mamią naiwnych polityków i duże odłamy społeczeństw innych państw, aby w ten sposób uczestniczyli w tej haniebnej wojnie.

Nie godność, a zyski

Pisałem już na łamach „Myśli Polskiej” o apoteozie wojny (MP nr 29-30, 17-24.07.2022). Niestety, wiele wcześniejszych spostrzeżeń nie straciło swojej aktualności. Mamy do czynienia z rosnącą komercjalizacją wojny na Ukrainie. Wojna toczy się o honor, pokój i sprawiedliwość. Niestety, toczy się także o ogromne zyski, co potwierdzają wszystkie strony, zaangażowane bezpośrednio i pośrednio w działania wojenne, szkolenie armii, dostawy broni i zaopatrzenia.

Po zakończeniu wojny – kiedyś to przecież nastąpi – przyjdzie czas rzeczywistych bilansów i rozliczeń. Kolejne fazy po zawieszeniu działań zbrojnych przyniosą zapewne konflikty wewnętrzne o utrzymanie władzy, podział odpowiedzialności czy dramatyczne ściganie zbrodniarzy i przestępców. Doświadczenie uczy, że w tych procesach wychodzą na jaw haniebne „grzechy” każdej ze stron wojujących. Rozmyślnie kreowany przekaz medialny o barbarzyńskich najeźdźcach i rycerskich obrońcach przestaje być czarno-biały i często traci swoją wiarygodność.
Należy pamiętać, że w polityce tożsamościowej każdej ze stron występuje zjawisko relatywizacji wielu czynów, mających znamiona zbrodni. Narażanie ludności cywilnej na atak drugiej strony, odmowa ewakuacji z terenów przewidywanych walk, zastraszanie terrorem i doraźnymi wyrokami to narzędzia znane z różnych teatrów wojennych. Podczas wojny tracą moc hamulce moralne, a krzywda ludzka rozkłada się po każdej ze stron.

Katastrofy wojenne nie sprzyjają też rewizji stanowisk w odniesieniu do zbrodni historycznych. Nie chodzi o to, aby kolejny raz wypominać Ukraińcom zbrodnie z przeszłości. Ale fakt, że na tle toczącej się wojny obronnej Ukrainy i w kontekście hojnej pomocy społeczeństwa i państwa polskiego, nie doszło do pokajania się obecnych władz Ukrainy za zbrodnię wołyńską, powinien dawać do myślenia. Godność każdego narodu ma swoją cenę i nie wolno jej relatywizować ze względów koniunkturalnych, tak jak czynią to polskie środowiska polityczne i medialne. Nie wolno też kupczyć pamięcią o ofiarach zbrodni na rodakach w trudnych relacjach polsko-ukraińskich. Fundament przyjaźni budowanej na empatii i solidarności wojennej może okazać się nietrwały i runąć pod naporem reminiscencji i resentymentów kolejnych pokoleń Polaków.
Stanisław Bieleń

Śródtytuły i wyróżnienia w tekście pochodzą od Redakcji.

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 20 październik 2025

Odsłon: 126

Granice państw są świadectwem złożonego kształtowania się ludzkiego osadnictwa oraz zróżnicowania kulturowego i politycznej ekspansji. Jedne z nich sprzyjają naturalnym przepływom ludzi, dóbr i wartości, inne dławią wszelkie przepływy.

Najdłuższa z granic, między Stanami Zjednoczonymi a Kanadą, rozciągająca się od Arktyki po Pacyfik i od Pacyfiku po Ocean Atlantycki, licząca prawie 9 tys. km, jest przekraczana codziennie w różnych miejscach przez 300 tys. osób, a przewożony każdego dnia towar ma wartość ponad 1 mld dolarów. Odwrotność stanowią granice Izraela, Indii z Birmą (Mjanma), Tunezji z Libią, Arabii Saudyjskiej z Jemenem i in., gdzie blokady są naturalną formą ochrony. Ten zestaw granic uszczelnianych ze względów bezpieczeństwa i negowania racji sąsiada uzupełnia w ostatnich latach granica Polski z Białorusią.

Mimo nasycania granic politycznych ideologiczną wrogością, rzadko są one niewzruszonymi liniami. Stanowią raczej „porowate filtry”, przez które udaje się prowadzić w różnych formach wymianę (o różnym stopniu legalności). Zauważono, że wszelkie „mury”, począwszy od starożytnych wynalazków Wielkiego Muru Chińskiego i Wału Hadriana, po mur berliński, z czasem stają się jedynie atrakcjami turystycznymi i mają wartość historyczną.

Ludzka diaspora przez zdecydowanie większą część swojej historii organizowała się w podmioty o stale zmieniających się formach i rozmiarach. Wspólnoty polityczne, zwłaszcza miasta i imperia, przywiązywały większą wagę do tworzenia rozmaitych zależności, a nie ścisłego wyznaczania granic. Dopiero w XVII wieku, w wyniku wojny trzydziestoletniej, nastąpiło przejście od rozdrobnionej średniowiecznej „anarchii” do nowożytnego porządku opartego na suwerennych względem siebie państwach narodowych. W rzeczywistości nigdy wszystkie państwa nie osiągnęły tych cech, ale to właśnie w tym systemie, zwanym od traktatu z 1648 roku westfalskim, narodziło się przywiązanie ludzi do nienaruszalności granic politycznych.

Jednocześnie już wtedy uświadomiono sobie, że nie ma bardziej konfliktogennego zjawiska niż granice terytorialne państw. Ludzie ginęli w ich obronie, a nierzadko w imię podboju nowych ziem przelewali krew, przechodząc do historii i legend jako zdobywcy i odkrywcy nowych terytoriów i nowych granic. Kolonializm rozszerzył podziały terytorialne na cały glob, ale bynajmniej nie przyczynił się do wyhamowania sporów granicznych. Będąca jego następstwem dekolonizacja zmiotła w XX stuleciu z powierzchni ziemi imperia kolonialne. Pozostawiła jednak wiele ludów w absurdalnych granicach, wyznaczonych arbitralnie przez kolonizatorów.

Granice państw wywierały i wywierają trwały wpływ na krajobraz kulturowo-etniczny danego obszaru. W przypadku Polski dwie odrębne orientacje geopolityczne – piastowska i jagiellońska – są ściśle związane z usytuowaniem przestrzennym, kierunkami ekspansji i tożsamością, warunkowanymi tzw. kresowością na zachodzie bądź wschodzie. To z powodu tych dwóch orientacji Polacy albo legitymizują istniejący stan posiadania, albo aspirują do swoistego rewizjonizmu, mniemając, że mają do spełnienia jakąś misję cywilizacyjną.

Polska myśl polityczna na przestrzeni wielu stuleci dostrzegała w granicach państwa przede wszystkim bariery przestrzenne (zapory) o znaczeniu strategicznym, psychologicznym, przyrodniczym, ekologicznym, infrastrukturalnym, etnograficznym, językowym, sanitarnym, ekonomicznym, migracyjnym czy ideologicznym. Co szczególnie ważne, zawsze starano się, aby wszystkie funkcje granicy regulowały przepisy prawne (zwłaszcza warunki przekraczania granicy i przewozu towarów). Zabezpieczenia traktatowe o charakterze dwu- czy wielostronnym nie zwalniały jednak władz państwowych z militarnej obrony granic.

W czasach dawnych, ale i współcześnie Rzeczpospolita Polska jest szczególnie przywiązana do gwarancji bezpieczeństwa granic przy pomocy oręża. Jest to wynik wielowiekowych starć z sąsiadami z zachodu i wschodu. Polska była często „bożym igrzyskiem” dla mocarstw ościennych, a wojny z udziałem Niemców, Rosjan, Szwedów, Kozaków, Turków i Tatarów, a nawet Węgrów tkwią głęboko w pamięci historycznej. Traumatyczne przesunięcia terytorialne w wyniku II wojny światowej determinują współczesny narodowy terytoriocentryzm („nie rzucim ziemi”) i zrytualizowaną sakralizację granic jako żywotnych barier ochronnych.

Dzisiejsza fortyfikacja granicy polsko-białoruskiej przypomina czasy konfrontacji zimnowojennej i generuje napięcia, których można byłoby uniknąć przy wykorzystaniu mądrej dyplomacji. Przewrażliwienie rządzących na tle zagrożeń wojennych ze strony Rosji powoduje, że pogranicze polsko-białoruskie i polsko-rosyjskie stało się niezwykle podatne na wszelkie formy prowokacji i zakłóceń (przypadkowych i intencjonalnych), wynikających nie tylko z koncentracji wojsk, ich manewrów i przemieszczeń, ale także z błędów percepcyjnych, psychozy wojennej i braku komunikacji.

Granice państwa są głęboko zakodowane w psychologii narodu, w jego topograficznej tożsamości, a nawet w mitologii narodowej. Przekraczanie granic państwowych, zwłaszcza rozdzielających skonfliktowane strony, wiąże się z negatywnymi emocjami i stresującymi przeżyciami. Na przejściach granicznych ciągle dochodzi do rozmaitych niespodziewanych zdarzeń, związanych a to z obcesowym traktowaniem uczestników transgranicznego ruchu osobowego przez funkcjonariuszy granicznych, a to z poniżającymi praktykami kontroli celnej czy upokorzeń wynikających z warunków sanitarnych. Mimo „banalizacji” granic ze względu na ułatwienia komunikacyjne i masowy ruch turystyczny, „psychologia graniczna” w różnych częściach świata wymaga ciągle odporności, opanowania i powściągliwości.

Bariery psychologiczne odnoszą się do mentalności ludzi i są najczęściej przesycone subiektywnymi ocenami i odczuciami. Tymczasem bariery przyrodnicze (rzeki, jeziora, pasma górskie, pustynie i in.) oraz infrastrukturalne wymagają konsolidacji i koordynacji działań graniczących ze sobą państw, uzgodnień technicznych, zwłaszcza w transporcie kolejowym i lotniczym. Ponieważ każde państwo we współzależnym świecie funkcjonuje w dużej mierze dzięki wymianie międzynarodowej, zatem granice państwowe siłą rzeczy są dopasowywane pod względem funkcjonalnym do potrzeb i interesów. Rozszerzają się i różnicują wskutek kolektywnej działalności w wymiarze ponadregionalnym i globalnym.

W Polsce brakuje myślenia przyszłościowego na temat globalnej cywilizacji sieciowej, w której tradycyjne granice narodowe i państwowe ustępują powiązaniom rozmaitych wspólnot (mocarstw, miast, korporacji), rywalizujących ze sobą o zasoby, rynki i łańcuchy dostaw. Globalna infrastruktura przestrzeni czyni przeznaczeniem nie wieczne podziały geograficzne, lecz dynamiczne powiązania strukturalne i funkcjonalne. Zamiast anachronicznych zapór, murów i zasieków granicznych ważniejsze stają się połączenia między punktami węzłowymi, które z angielska nazywa się hubami. Mapy konektywnych korytarzy zastępują mapy ukazujące granice narodowe.

Do tego myślenia najszybciej dostosowują się wielkie potęgi, których kapitał i możliwości ekspansji wypełniają już dzisiaj kontynentalne strefy, stające się wewnętrznie zintegrowanymi megaregionami. Są nimi: Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Europa, Afryka, Arabia, Azja Południowa i Azja Wschodnia. Największe wyzwanie stanowią obecnie Chiny, gdyż próbują one umocować swoje ogromne przepływy transkontynentalne w przestrzeni eurazjatyckiej. Finansowany przez nie Nowy Jedwabny Szlak jest największym skoordynowanym przedsięwzięciem infrastrukturalnym w dziejach. Gdyby nie obsesyjna rusofobia i ślepe podporządkowanie hegemonii amerykańskiej, Polska już dawno mogłaby się wpisać w podział wymiernych zysków z tranzytu.

Wizyta chińskiego ministra spraw zagranicznych Wang Yi w Polsce 15 września 2025 roku pokazała, jak ważne są obecnie konektywne układy, a nie tylko budowanie barier i zamykanie granic. Najgorsze w tym jest to, że Polska w tradycyjnym stylu manipuluje granicą jako bronią strategiczną wobec Rosji i Białorusi, ale także Chin, co odcina ją od korzyści, które przechodzą w ręce konkurencji niemieckiej i ukraińskiej. Te dwa państwa – Niemcy i Ukraina - stają się obecnie największymi rywalami Polski w konstruowaniu nowej mapy geopolitycznej, w której dostęp do łańcuchów dostaw będzie ważniejszy niż po zęby uzbrojona armia.

Otwieranie granic na różne kierunki pozwala optymalizować wykorzystanie atutów lokalizacji przestrzennej. Sprzyja dywersyfikacji źródeł importu oraz poszukiwaniu nowych rynków dla swojego eksportu. Rozumieją to doskonale nie tylko takie potęgi, jak USA czy Niemcy, ale także państwa małe, jak Węgry czy Słowacja. Takich państw jest znacznie więcej w ramach tzw. Globalnego Południa. Wyjdą one zwycięsko z obecnego zamętu na tle skonfliktowania Zachodu z Rosją. Odchodzą bowiem od sporów i konfliktów wokół granic na rzecz łączenia zasobów, komunikacji i rynków.

Nie bez powodów jeden z ministrów spraw zagranicznych Turcji Ahmet Davutoğlu, dążąc do przebudowy myślenia strategicznego swojego państwa, zainspirował politykę zagraniczną dwoma postulatami: „zera problemów z sąsiadami” i „redukcji wrogów na rzecz mnożenia przyjaciół”. Przypomina to nieco słynne zawołanie niegdysiejszego prezydenta Finlandii, Urho Kekkonena: „nie szukajcie przyjaciół daleko, a wrogów blisko”. Finlandia stała się obecnie państwem frontowym Zachodu wobec Rosji, ale Turcja pokazuje, jak można korzystać z towarowych połączeń kolejowych i samochodowych oraz ropo- i gazociągów dla umacniania pozycji strategicznego korytarza między Europą a Azją. To, co kiedyś było przyczyną problemów, dzięki mądrości politycznej i osiągnięciom technologicznym przekształcono w atut „transakcyjnej pomostowości”.

Orientacja na „geografię sąsiedztwa” w wielu miejscach na świecie jest determinowana przez problemy współpracy transgranicznej. Obecnie na plan pierwszy wysuwane są sprawy bezpieczeństwa (militarnego, migracyjnego, socjalnego itp.), ale przecież wspólne dla wielu stykających się ze sobą państw są kwestie degradacji i ochrony środowiska, usuwania skutków klęsk żywiołowych, zanieczyszczeń powietrza i wód powierzchniowych, dostępu do czystej wody, gospodarki turystycznej, zagrożeń epidemiologicznych czy niekontrolowanej proliferacji inwazyjnych gatunków flory i fauny.

Pogranicza inspirują do rozwoju wspólnych poszukiwań etnograficznych, językoznawczych, topograficznych czy geologicznych. Odkrywanie podobieństw, przenikanie wzajemne, dzielenie się zasobami, na przykład w dziedzinie energetyki czy sieci internetowej, tworzy podstawy do poszukiwań wspólnych wartości koegzystencjalnych i funkcjonalnych. Na tym tle tworzy się nowa geopolityka, której podstawą nie są zależności oparte na stosunku sił, lecz na komplementarności. To pokazuje nową filozofię ładu międzynarodowego. Unia Europejska nie jest w stanie wpisać się w ten nurt rozwoju, dlatego traci swoją globalną konkurencyjność i skazuje się na porażkę w konfrontacji tak z USA, Rosją, jak i Chinami.

Wydaje się, że najlepiej swoje przewagi w dziedzinie konektywności rozumieją Chiny. Stany Zjednoczone ciągle obstają przy swoim statusie hegemonicznym, opartym na potencjale i zasobach, dyktacie celnym i geostrategicznej superordynacji. Tymczasem ChRL stawia we współpracy z państwami BRICS+ czy Szanghajskiej Organizacji Współpracy na zbudowanie gęstej sieci połączeń, zgodnie z przekonaniem, że to one zapewnią największą zdolność wywierania nacisku na innych. Chiny, podobnie zresztą jak Rosja, stawiają na budowanie podstaw nowych współzależności w Afryce czy Ameryce Łacińskiej. Inwestycje w afrykańską infrastrukturę są wspomagane wsparciem dla miejscowych struktur politycznych, bez ingerowania w sprawy lokalnych reżimów. To oznacza, że misyjność czy krucjaty ideologiczne służą raczej eskalacji wrogości, a nie budowaniu pomostów ponad granicami. Najlepiej skomunikowane mocarstwa będą w stanie w przyszłości wywierać największy wpływ na procesy cywilizacyjne.

Na obszarze europejskim swoistym fenomenem stała się strefa Schengen, powołana do życia w 1985 roku (obecnie to 29 państw, w tym 4 spoza Unii Europejskiej), oznaczająca zniesienie wewnętrznych kontroli paszportowych. Przywracanie kontroli granicznej czy to w związku z pandemią covid-19, czy koniecznością walki z terroryzmem, albo w odpowiedzi na kryzys migracyjny, świadczy o tym, że geografia politycznych granic ciągle bierze górę nad procesami demograficznymi, ekologicznymi, technologicznymi, czy po prostu infrastrukturalnymi.

Jest to jednak finalna już faza geografii statycznej. Wypiera ją geografia dynamiczna. Podziały polityczno-strukturalne, umocowane w systemach normatywnych, są zastępowane przez układy funkcjonalne. Geografia polityczna, oparta na granicach państw, spełniała zawsze funkcje rozdzielające. Granice utrwalone w prawie międzynarodowym wyznaczały zakres przedmiotowy i zasięg przestrzenny władz państwowych. Obecnie geografia funkcjonalna, uwzględniająca złożoność infrastrukturalną świata, odsłania sieci powiązań, sprzyjających łączeniu, przenikaniu i współpracy. Polityczna odrębność przeobraża się w funkcjonalną współzależność. Wraz z własnością infrastruktury przekraczającej granice polityczne władza państw ulega rozproszeniu. Widać to choćby na przykładzie rurociągów transkontynentalnych w Eurazji.

Przestawienie myślenia na nowe granice, wyznaczane przez możliwości współpracy i wzajemnych powiązań nie oznacza zaniechania respektu dla dotychczasowych granic politycznych, wyznaczonych kiedyś arbitralnie i jak w przypadku Polski, z udziałem zwycięskich w II wojnie światowej mocarstw, a nie z własnej woli. W mentalności Polaków terytorium państwa pozostaje źródłem pewności i siły, choć tożsamość narodowa niekoniecznie pozostaje wobec państwa, kierowanego przez skłócone elity polityczne, głównym źródłem lojalności. Nie brakuje przecież spostrzeżeń i ostrzeżeń, że w razie jakiegoś międzynarodowego kryzysu, w którym zostanie uwikłana Polska, wielu rodaków wybierze raczej emigrację niż obronę swojej ojczyzny. Tak stało się już w masowej skali na Ukrainie.

Współczesny człowiek jest stale uzależniony od globalnej sieci dostaw. Powstały całe ekosystemy producentów, dystrybutorów i sprzedawców, dzięki którym rozmaite surowce czy substraty, w tym idee, są przekształcane w dobra i usługi, dostarczane ludziom w różnych częściach globu. To, jak silnie świat oparty jest na łańcuchach dostaw, po raz pierwszy na masową skalę uświadomiono sobie podczas pandemii koronawirusa. Zerwanie sieci transakcji czy zakłócenie relacji podaży i popytu na różne artykuły medyczne obnażyło dalekie odejście od niezależności państw. Powrót do jakiejkolwiek samowystarczalności okazał się niemożliwy, gdyż system globalnych transakcji stał się silniejszy od możliwości sprawczych podmiotów państwowych.

W tym kontekście warto spojrzeć na próby wyizolowania Rosji w systemie międzynarodowym, zwłaszcza jeśli chodzi o import surowców rosyjskich. Wszystkie sankcje i blokady na przepływ rosyjskiej ropy i gazu ziemnego okazały się nieszczelne. Szybko znaleziono alternatywne sposoby przesyłu, a dotychczasowych odbiorców zastąpili inni. A największym paradoksem jest to, że skonfliktowana z Rosją Ukraina także korzysta z rosyjskich nośników energii, kupując ją od pośredników, choćby od Węgier.

Nie ulega wątpliwości, że globalizacja i towarzyszące jej przepływy transgraniczne podważyły suwerenność terytorialną państw. Wojny i „krwawiące” granice obnażają dysfunkcjonalność geografii politycznej, opartej na mapie rywalizujących ze sobą państw. Konflikt rosyjsko-ukraiński i towarzyszący mu amok zbrojeniowy nie pozwalają dostrzec korzyści z demontażu granic w tradycyjnym ich rozumieniu. Jeśli istotą gospodarki kapitalistycznej jest ciągłe pomnażanie zysków, to nietrudno zauważyć, że redukowanie utrudnień na granicach prowadzi w naturalny sposób do intensyfikacji handlu i wzrostu globalnej wartości dóbr i usług.

W tym kontekście należy też spoglądać na presję migracyjną, przed którą nie ma odwrotu. Wpisanie ludzi do systemu popytu i podaży powoduje, że mimo licznych utrudnień trwają ich masowe przemieszczenia. I nie dotyczy to bynajmniej jedynie państw biednych. Także między krajami bogatej Północy występują migracje, które są reakcją na różne niedogodności. Może wydawać się dziwne, że nawet Stany Zjednoczone, przyciągające miliony imigrantów, dostarczają coraz większej liczby ekspatriantów.

W najbliższych dekadach ludzkość będzie funkcjonować wciąż jeszcze w obrębie nominalnych granic państwowych, ale ich funkcje barier ulegną rozmaitym modyfikacjom. Państwa nie są w stanie zmienić swojego położenia, ale intensywne procesy transgranicznej współpracy dają im szanse ucieczki od przeznaczenia, narzuconego przez geografię.
Stanisław Bieleń

Wyróżnienia w tekście pochodzą od Redakcji SN.

 

Autor: Radosław S. Czarnecki

Opublikowano: 29 listopad 2014

Odsłon: 3334

 

Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych (przyjęta w Filadelfii 4.07.1776 r.)  jest od swego powstania obarczona hipokryzją, przeniesioną na współcześnie funkcjonujące pojęcie praw człowieka.

Otóż Tomasz Jefferson - jeden z prominentnych jej twórców i ojców-założycieli Stanów Zjednoczonych, autor traktatów i pism o wolności, rozważań z zakresu demokracji i swobód obywatelskich, rozmyślań nad jednostką i jej godnością (w duchu klasycznego, anglosaskiego Oświecenia) - w chwili śmierci (1826 r.) przekazał spadkobiercom swe liczne włości położone w Wirginii wraz z …. ponad 200 niewolnikami (byli to mężczyźni, kobiety i dzieci).
Czyli jego przemyślenia i prawne propozycje, czy działania, tych ludzi nie dotyczyły. Czyli nie były one pomyślane jako wartość uniwersalna i traktowana jako utylitarna, ale jako igraszka retoryczno-polityczna.

Ta obłuda towarzyszy tym prawom od zarania. We współczesnym świecie - tak przesyconym retoryką i ideami dotyczącymi wolności, demokracji, swobód różnego rodzaju oraz indywidualizmem - hipokryzja, oszustwo, kabotyństwo i pozerstwo są szczególnie widoczne (w wyniku globalnej komunikacji, postępu technicznego i edukacji, a także skundleniu zawodu dziennikarza) i bolesne. Szczególnie szkodzą ideom Oświecenia - postępowi, rozwojowi, stawaniu się życia ludzkiego bardziej humanistycznym.    

Filozof z Uniwersytetu Wrocławskiego, prof. Adam Chmielewski zauważa – niezwykle celnie i proroczo – że Prezydent Putin swymi decyzjami w kontekście relacji Rosji i Ukrainy zakończył konfrontację w wymiarze światowym ( a to są wymiary: symboliczny, polityczny, kulturowy, formalny) między postkomunizmem a Zachodem. A tym samym - między komunizmem a Zachodem.
 

Fin de XX siècle bis
 

Teraz akcenty w przestrzeni geopolitycznej rozkładać się będą diametralnie inaczej. Sądzę - na kanwie przytoczonej refleksji Chmielewskiego - iż historia i polityka zatoczyły olbrzymie ponad stuletnie koło i sytuacja jest taka, jak u zarania XX wieku, gdy wiek pary i żelaza przynosił coraz to nowe fortuny, a kapitał przemieszczał się przez skolonizowany, pozaeuropejski, świat  jak i gdzie chciał.

Teza brytyjskiego antropologa Roberta Knoxa (The Races of Man), że „prawo międzynarodowe tworzy się po to, by stosowali je słabsi, a łamali mocarni” święciła wówczas triumfy. Wnioski wyciągnięte przez Zachód z nauk Karola Darwina i Herberta Spencera osiągnęły w tym stwierdzeniu szczyt cynizmu wobec idei postępu i rozwoju, a także rudymentarnych zasad Oświecenia. Stały się też prostą egzemplifikacją imperialnej mentalności państw Zachodu.  
Współcześnie wymowa tej imperialnej, cynicznej, makiawelicznej, (czyli realnej), polityki jest ubierana w różne ozdobniki. Służą temu m.in. globalne media, będące nie źródłem informacji, ale przede wszystkim propagandową tubą pewnych środowisk wyznających określone idee.

 

Fin de siecle  był zwieńczeniem takiego sposobu myślenia (immanentnego zresztą polityce od zawsze), jakie wyznawał Knox. Instrumentalne traktowanie prawa międzynarodowego, zależnie od potęgi państwa, było czymś naturalnym dla ówczesnych imperiów na terenach swoich kolonii:  Brytyjczyków, Francuzów,  Belgów (w Kongo Leopoldville), Niemców (np. w dzisiejszej Namibii wobec ludów Nama i Herero), Hiszpanów, Portugalczyków i …. Polaków – tyle, że wiele dekad wcześniej (magnateria i szlachta herbowa) na Wschodzie, na współczesnej Ukrainie. I Rosjan na Syberii.

Dziś postępuje się analogicznie, tylko w sposób bardziej subtelny, okraszając argumentację prawami człowieka, wolnością, demokracją i swobodami obywatelskimi.    

Tego polscy politycy – czy ci, którzy chcą mienić się politykami – absolutnie nie zauważają. Nie rozumieją, nie pojmują. Tkwią nadal w okopach antykomunizmu i walki  demokracji oraz wolności (w wersji sarmacko-kontrreformacyjnej, nie oświeceniowej) z czerwoną despotią, z marksizmem. W ich umysłach tkwi kontrreformacyjny (czyli – kolonialny i krucjatowy) obraz ruskiego schizmatyka, utwierdzony antykomunistycznym wizerunkiem Rosjanina, bądź tzw. człowieka radzieckiego. 
 

Wady demokracji
 

Mowa getysburska Abrahama Lincolna (1863) zawiera w zasadzie wszystko, co Oświecenie i jego dorobek intelektualny mówią o demokracji – „demokracja to rządy ludu poprzez lud dla ludu”. Ale współczesna zachodnia demokracja powiela mnóstwo argumentów przytaczanych przez jej krytyków, jeszcze z okresu antycznego.  Wynosząc dziś na piedestał ułomną demokrację ateńską jako paradygmat i źródło dzisiejszego systemu politycznego euro-atlantyckiej formacji cywilizacyjnej, pomijamy krytykę gigantów myśli antycznej, np. Platona i Arystotelesa, których dorobek leży również u podłoża tego, co zwiemy umownie Zachodem. Demokracja ateńska nie wytrzymała próby czasu. Podobnie jak komunizm w wydaniu radzieckim.

Platon i jego uczeń ze Stagiry oceniają ów system ambiwalentnie; mimo, że jest on „najmniej zły”, to lud jest „źle wychowany”, a sprawujący władzę musi prowadzić ją (a przez to i siebie) na manowce. Arystoteles (Polityka) powiadał, że „niedorzeczne bowiem wydaje się, aby marni ludzie mieli moc rozstrzygającą”. Jeśli więc lud nie ma dostępu do edukacji i „dobrego wychowania”, nie może być mądrym i skutecznym prawodawcą (a jego reprezentanci pochodzą przecież z tego ludu i nieść muszą sobą takie same wartości jak głosujący na nich obywatele).

Jeśli lud – jak wywodzili ci krytycy ateńskiej demokracji – „jest ubogi”, można nim dowolnie manipulować przy pomocy przekupstwa, czczych obiecanek, mitologii i mitomaństwa, argumentów irracjonalnych i nieistotnych z punktu widzenia interesu publicznego. Bez racjonalnego oglądu świata – a to zapewnia jedynie nauka - nie ma logicznie podejmowanych decyzji. Zasadniczą rolę pełnią wtedy emocje, afekty, zabobony, demagogia i mitomaństwo. O upolitycznionym religianctwie nie wspominając.

Jak stwierdza prof. Stefan Opara (Tyrania złudzeń. Studia z filozofii polityki),  „te przestrogi sprzed 2,5 tysiąca lat brzmią dziś dziwnie aktualnie. Elity Zachodu radzą sobie z wadami demosu poprzez coraz bardziej nachalną manipulację i teatralizację wyborów – cała bowiem władza ludu sprowadza się do sezonowego dziś udziału w głosowaniu referendalnym lub na kandydatów do parlamentu czy do samorządów. Manipulacja polega głównie na stosowaniu technik marketingowych i na presji wszechwładnych mediów wtłaczających ludowi dowolne opinie. Gdy brakuje faktów, fabrykuje się je w całości lub częściowo. Przodują w tym Amerykanie”. Kłania się tu – choć w innym kontekście – Raczak, Bośnia, wczoraj – Majdan i Krym, dziś – wschodnia Ukraina.
 

A w Polsce - sarmatyzm
 

Współcześnie nad Wisłą, Odrą i Bugiem widać jak na dłoni wady demokracji w kontekście stwierdzenia Arystotelesa o związkach marnej jakości intelektualnej ludzi ze sposobem funkcjonowania demokracji. I skutki tego. 

Polska jest tu przykładem klinicznym, zarówno w jakości życia polityczno-publicznego, jak i w tanim naśladownictwie i takiej też amerykanizacji (w najgorszej wersji – czyli tego, co rozumie się pod pojęciem amerykanizacji: kicz, natrętność i stronniczość, jednostronność w patrzeniu na świat, prostacka indoktrynacja połączona z manipulacją, kult złotego cielca, idea narodu wybranego).

Idea narodu wybranego - tak immanentna judaizmowi, podchwycona ochoczo przez chrześcijaństwo i Kościół katolicki, a następnie przez szeregi denominacji protestanckich (angielscy purytanie i niektóre wspólnoty kalwińskiej proweniencji zaniosły tę ideę do Nowego Świata i wszczepiły w mentalność Amerykanów) – tkwi w podświadomości człowieka Zachodu, a misyjność oraz mentalność i duch krucjat czy konkwisty zostały (zupełnie opacznie i fałszywie) z religii przeniesione wprost na tzw. wartości kultury Zachodu.
Tym były w nie tak dawnych przecież czasach podboje kolonialne, które próbuje się obecnie szerzyć bardziej cywilizowanymi, dostosowanymi do ducha epoki, środkami i metodami (choć interwencje na Bałkanach, w Iraku, Afganistanie, Libii, bombardowania Sudanu są potwierdzeniem krucjatowej mentalności tkwiącej mocno w kulturze Zachodu).

 A neofici zawsze muszą udowadniać swoim autorytetom, swoim bożkom,  swoją prawowierność, lojalność, ortodoksję. Polska i jej elity polityczno-medialne – jako nuworysze i neofici, są tu wyjątkowo zajadłe i nachalne w owych działaniach.
Agresywny prozelityzm – dający o sobie znać  zarówno w przypadku Bałkanów, (a Serbii w szczególności, podczas rozpadu Jugosławii i konfliktu o Kosowo), jak i wobec Rosji – jest i był wzmacniany dodatkowo silnym antykomunizmem (choć jest on werbalny, retoryczny i dlatego poniekąd śmieszny), jak i tradycją kontrreformacyjną, millenaryzmem i autodefinicją Polaków jako „narodu wybranego”. Opiekunką tego narodu ma być Teotokos, Matka Boga (obwołana i czczona jako hetmanka wojska polskiego), Jezus – jako król Polski itd. itp. To dla kultury, świadomości, polityki, gospodarki, szkodliwe, irracjonalne i mitotwórcze pozostałości sarmatyzmu. 

*     *     *

Aldous Huxley (Nowy wspaniały świat) zauważył celnie, iż „…Światowa  wspólnota, którą widzimy przed nami i którą mamy nadzieję urzeczywistnić jest wielością w jedności. Proces ludzkiego rozwoju jest dzięki swej skłonności do przezwyciężania zróżnicowań na drodze konwergencji zjawiskiem jedynym  w swoim  rodzaju”. I tylko tak można urzeczywistnić globalizacje naszego gatunku w wymiarze kulturowym.

Radosław S. Czarnecki                                                                                                                                                                                                     

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 25 lipiec 2025

Odsłon: 502

 

Główne pytania dotyczące wojny

Rozpatrując kwestie wojny pod kątem teoretycznym i praktycznym, pojawia się co najmniej sześć podstawowych pytań:
1) Czym jest wojna?
2) Jakie rodzaje wojny istnieją?
3) Dlaczego wybuchają wojny?
4) Jaki jest związek między wojną a sprawiedliwością?
5) Kwestia zbrodni wojennych?
6) Czy możliwe jest zastąpienie wojny tzw. wiecznym pokojem?

Prawdopodobnie do dziś najbardziej rozpowszechnionym i wiarygodnym rozumieniem wojny jest jej krótka, ale mocna definicja autorstwa Carla von Clausewitza:
„Wojna jest po prostu kontynuacją polityki innymi środkami” (O wojnie, 1832).

Gdyby w praktyce termin Clausewitza „tylko” odwołujący się do prostego zdania o wojnie został zastosowany w erze nuklearnej po II wojnie światowej i w zimnej wojnie (na przykład kryzys kubański w 1962 r.) można by uznać tę definicję za niosącą przerażające konsekwencje.
Niemniej jednak Clausewitz stał się jednym z najważniejszych wpływowych twórców realizmu w stosunkach międzynarodowych (IR). Przypomnijmy, że realizm w naukach politycznych to teoria IR, która akceptuje wojnę jako bardzo normalną i naturalną część relacji między państwami (a po II wojnie światowej także innymi aktorami politycznymi) w polityce globalnej. Realiści chętnie podkreślają, że wojny i wszelkie inne rodzaje konfliktów militarnych są nie tylko naturalne (czyli normalne), ale wręcz nieuniknione. Dlatego wszystkie teorie, które nie akceptują nieuchronności wojny i konfliktów militarnych (na przykład feminizm), są w rzeczywistości nierealistyczne.

Sztuka wojny jest przedłużeniem polityki

Pruski generał i teoretyk wojskowości, Carl Philipp Gottfried von Clausewitz (1780−1831), syn pastora luterańskiego, wstąpił do pruskiej służby wojskowej mając zaledwie 12 lat i osiągnął stopień generała-majora w wieku 38 lat. Studiował filozofię Immanuela Kanta i zaangażował się w udaną reformę armii pruskiej. Clausewitz uważał, że wojna jest instrumentem politycznym podobnym na przykład do dyplomacji lub pomocy zagranicznej. Z tego powodu jest uważany za tradycyjnego (starego) realistę.
Clausewitz nawiązał do greckiego Tukidydesa, który w V wieku p.n.e. opisał w swojej słynnej Historii wojny peloponeskiej straszne konsekwencje nieograniczonej wojny w starożytnej Grecji.
Tukidydes (ok. 460–406 p.n.e.) był greckim historykiem, ale interesował się również filozofią. Jego wielkie dzieło historiograficzne, Wojna peloponeska (431–404 p.n.e.), opowiada o walce Aten ze Spartą o kontrolę geopolityczną, militarną i ekonomiczną (hegemonię) nad światem helleńskim. Wojna zakończyła się zniszczeniem Aten, miejsca narodzin zarówno starożytnej demokracji, jak i imperialistycznych/hegemonicznych ambicji.

Tukidydes wyjaśnił wojnę, w której brał udział jako ateński „strategos” (generał), w kategoriach dynamiki polityki siły między Spartą a Atenami oraz względnej siły rywalizujących miast-państw (polis). W konsekwencji opracował pierwsze realistyczne wyjaśnienie stosunków międzynarodowych i konfliktów oraz stworzył najwcześniejszą teorię stosunków międzynarodowych. W swoim słynnym Dialogu melijskim (zawartym w Wojnie peloponeskiej) Tukidydes pokazał, jak polityka siły jest obojętna na argumenty moralne. Dialog dotyczy sytuacji, kiedy Ateńczycy nie zgodzili się na neutralność Melijczyków w wojnie Aten ze Spartą i jej sojusznikami, oblegli Melijczyków i dokonali ich masakry. Praca Tukidydesa i mroczny pogląd na naturę ludzką wpłynęły na Thomasa Hobbesa.

W rzeczywistości Clausewitz bardzo obawiał się, że jeśli politycy nie będą kontrolować wojny, przerodzi się ona w walkę bez żadnych innych jasnych celów poza jednym – zniszczeniem wroga. Służył w armii pruskiej podczas wojen napoleońskich aż do 1806 roku, kiedy trafił do niewoli. Później pomógł w jej reorganizacji i służył w armii rosyjskiej od 1812 do 1814 roku, a ostatecznie walczył w decydującej bitwie pod Waterloo 18 czerwca 1815 roku, która doprowadziła do ostatecznego upadku Napoleona.
Wojny napoleońskie wpłynęły na poglądy Clausewitza, który ostrzegał, że wojna przekształca się w walkę całych narodów i ludów bez ograniczeń, ale i bez jasnych celów politycznych i/lub zadań. W swoim dziele O wojnie (trzytomowym, opublikowanym po jego śmierci) wyjaśnił związek między wojną a polityką. Innymi słowy, wojna bez polityki to po prostu zabijanie, ale zabijanie z polityką ma pewne znaczenie.

Założenie Clausewitza dotyczące zjawiska wojny polega na tym, że jeśli przyjmiemy, iż wojna ma swoje źródło w obiekcie politycznym, to dojdziemy do wniosku, że pierwotny motyw, który ją wywołał powinien również być pierwszym i najwyższym celem w jej prowadzeniu. W konsekwencji polityka jest spleciona z całym działaniem wojny i musi wywierać na nią ciągły wpływ. Jest wyraźnie widoczne, że wojna nie jest jedynie aktem politycznym, ale także prawdziwym instrumentem politycznym, kontynuacją handlu politycznego, prowadzeniem tego samego innymi środkami. Innymi słowy, pogląd polityczny jest celem, podczas gdy wojna jest środkiem, a środki muszą zawsze obejmować cel w naszej koncepcji.

Inną ważną uwagą Clausewitza jest to, że rosnąca potęga nacjonalizmu w Europie i wykorzystanie dużych armii poborowych (w rzeczywistości armii narodowych) może w przyszłości doprowadzić do wojen absolutnych lub totalnych (takich jak I i II wojna światowa), to znaczy wojen na śmierć i całkowite zniszczenie, a nie wojen prowadzonych w celu osiągnięcia mniej lub bardziej precyzyjnych i ograniczonych celów politycznych. Jednak szczególnie obawiał się pozostawienia wojny generałom, ponieważ ich idea zwycięstwa na wojnie ogranicza się wyłącznie do zniszczenia armii wroga.
Takie założenie zwycięstwa jest sprzeczne z celem wojennym polityków, którzy rozumieją zwycięstwo na wojnie jako realizację celów politycznych, dla których rozpoczęli daną wojnę. Niemniej jednak takie cele w praktyce mogą się wahać od bardzo ograniczonych do dalekosiężnych, a według Clausewitza:
„wojny należy prowadzić na poziomie niezbędnym do ich osiągnięcia”. Jeśli cel działań militarnych jest równoważny celowi politycznemu, działania te będą generalnie słabnąć w miarę słabnięcia celu politycznego”. To wyjaśnia, dlaczego „mogą toczyć się wojny o różnym stopniu ważności i energii, od wojny na wyniszczenie do zwykłego użycia armii obserwacyjnej” (O wojnie, 1832).

Generałowie i wojna

Co dziwne, ale był głęboko przekonany, że generałom nie powinno się pozwalać podejmować decyzji dotyczących tego, kiedy rozpocząć i zakończyć wojnę lub jak ją prowadzić, ponieważ wykorzystaliby wszystkie dostępne im instrumenty, aby zniszczyć zdolność wroga do walki. Prawdziwym powodem takiego poglądu była jednak możliwość przekształcenia ograniczonego konfliktu w nieograniczoną, a zatem nieprzewidywalną wojnę. Wydarzyło się to podczas I wojny światowej, kiedy znaczenie masowej mobilizacji i uderzania jako pierwszy było kluczową częścią planów wojennych najwyższych dowódców wojskowych, aby przetrwać i ostatecznie wygrać wojnę. Oznaczało to po prostu, że nie było wystarczająco dużo czasu na negocjacje dyplomatyczne, aby zapobiec wybuchowi wojny i przekształceniu jej w nieograniczoną wojnę o nieprzewidywalnych konsekwencjach.

W praktyce taka strategia wojskowa skutecznie przeniosła decyzję o tym, czy i kiedy iść na wojnę, z przywództwa politycznego na przywódców wojskowych, ponieważ przywódcy polityczni mieli w rzeczywistości mało czasu, aby wziąć pod uwagę wszystkie kwestie, będąc naciskanymi przez przywództwo wojskowe, aby szybko przystąpić do wojny lub przyjąć odpowiedzialność za porażkę. Z tego punktu widzenia plany wojskowe i strategie wojenne całkowicie zmieniły relację między wojną a polityką oraz między politykami cywilnymi a generałami, którą Carl von Clausewitz propagował sto lat wcześniej.

Niemniej jednak należy uznać, że pruski generał Carl von Clausewitz przewidział I wojnę światową jako pierwszą wojnę totalną w historii, w której generałowie dyktowali przywódcom politycznym terminy mobilizacji wojskowej i naciskali na polityków, aby najpierw przeszli do ofensywy i uderzyli. W rzeczywistości naleganie niektórych czołowych dowódców wojskowych na przestrzeganie wcześniej istniejących planów wojennych, jak to miało miejsce na przykład w przypadku niemieckiego planu Schlieffena i harmonogramów mobilizacji, odebrało podejmowanie decyzji politykom, tj. cywilnym przywódcom. W ten sposób ograniczyło to czas, jaki ci przywódcy mieli na negocjacje ze sobą, aby zapobiec rozpoczęciu działań wojennych i rozlewowi krwi. Ponadto przywódcy wojskowi, a także cywilni przywódcy, naciskali na przestrzeganie zobowiązań sojuszniczych, a w konsekwencji rozprzestrzenili potencjalnie ograniczoną wojnę w Europie w europejską wojnę totalną.

Dla przykładu, najbardziej znanym projektem tego typu jest niemiecki Plan Schlieffena, nazwany na cześć niemieckiego hrabiego Alfreda von Schlieffena (1833−1913), który był szefem niemieckiego Wielkiego Sztabu Generalnego w latach 1891−1905. Plan był kilkakrotnie zmieniany przed wybuchem I wojny światowej. Plan Schlieffena, podobnie jak niektóre inne plany wojenne stworzone przed I wojną światową przez europejskie mocarstwa, zakładał ofensywę. Kluczem do niej była jednak masowa i bardzo szybka mobilizacja wojskowa, tj. szybsza niż wróg mógłby to zrobić. Coś podobnego zostało zaprojektowane podczas zimnej wojny, gdy prymat pierwszego uderzenia nuklearnego był na szczycie priorytetów planów wojskowych obu supermocarstw.

Niemniej jednak masowa i nawet powszechna mobilizacja wojskowa oznaczała zebranie wojsk z całego kraju w określonych centrach mobilizacyjnych w celu otrzymania broni i innych materiałów wojennych, a następnie ich transport wraz ze wsparciem logistycznym na linie frontu w celu walki z wrogiem. Krótko mówiąc, aby wygrać wojnę, kraj musiał zainwestować ogromne środki i poświęcić znaczną ilość czasu, aby uderzyć na wroga jako pierwszy, tj. zanim wróg mógł rozpocząć własną ofensywę militarną.

Jeśli chodzi o I wojnę światową, niemieccy przywódcy wojskowi rozumieli masową mobilizację jako kluczową z tego samego powodu, dla którego planowali walkę na dwóch frontach – francuskim i rosyjskim: uważali, że jedyną opcją wygrania wojny było szybkie uderzenie na froncie zachodnim, aby zdobyć Francję, a następnie zdecydowane rozpoczęcie ofensywy przeciwko Rosji, która była najmniej rozwiniętym krajem spośród europejskich mocarstw i potrzebowałaby najwięcej czasu na masową mobilizację i przygotowanie do wojny.

Trynitarna teoria wojny

Dla Clausewitza wojna musi być aktem politycznym mającym na celu zmuszenie przeciwnika do wypełnienia woli strony przeciwnej. Twierdził on ponadto, że użycie siły musi być jedynie narzędziem lub rzeczywistym instrumentem politycznym, jak na przykład dyplomacja w arsenale polityków. Wojna musi być jedynie kontynuacją polityki innymi środkami lub instrumentami negocjacji siłowych (targowania się), ale nie celem samym w sobie. Ponieważ wojna musi być wszczęta wyłącznie w celu osiągnięcia ściśle politycznych celów przywództwa cywilnego, logiczne jest dla niego, że:
„gdyby zapomniano o pierwotnych powodach, środki i cele uległyby pomieszaniu” (O wojnie, 1832) - podobne zdarzenie miało miejsce w przypadku amerykańskiej interwencji wojskowej w Afganistanie w latach 2001–2021.

Uważał, że w przypadku zapomnianych pierwotnych powodów wojny, użycie przemocy będzie nieracjonalne. Ponadto, aby wojna była użyteczna, musi być ograniczona. Nie wszystkie nieograniczone wojny są użyteczne lub produktywne dla celów cywilnych. Jednak historia doświadczyła w ciągu ostatnich dwustu lat kilku wydarzeń, takich jak industrializacja lub rozszerzona wojna, zmierzających dokładnie w kierunku, którego obawiał się Clausewitz. W rzeczywistości ostrzegał, że militaryzm może być niezwykle niebezpieczny dla ludzkości – zjawisko kulturowe i ideologiczne, w którym priorytety wojskowe, idee lub wartości przenikają większe lub całe społeczeństwo (na przykład nazistowskie Niemcy).

Realiści faktycznie zaakceptowali podejście Clausewitza, które później, po II wojnie światowej, zostało przez nich dalej rozwinięte w zniekształcony i niebezpieczny pogląd na świat, powodujący tzw. niepotrzebne wojny. Ogólnie rzecz biorąc, tego typu wojny przypisywano polityce zagranicznej USA w trakcie i po zimnej wojnie na całym świecie. Na przykład w Azji Południowo-Wschodniej w latach 60. władze USA były zdecydowane nie uspokajać komunistycznych mocarstw w sposób, w jaki robili to niemieccy naziści w latach 30. W konsekwencji, próbując uniknąć komunistycznej okupacji Wietnamu, USA zaangażowały się w bezsensowną i w zasadzie niemożliwą do wygrania wojnę, prawdopodobnie myląc nazistowskie cele geopolitycznego ekspansjonizmu z uzasadnionym postkolonialnym patriotyzmem narodu wietnamskiego.

Carl von Clausewitz jest przez wielu ekspertów uważany za największego pisarza zajmującego się teorią wojskowości i wojny. Jego książka O wojnie (1832) jest powszechnie interpretowana jako opowiadająca się za samą ideą, że wojna jest w istocie zjawiskiem politycznym, instrumentem polityki. Niemniej książka ta przedstawia trynitarną teorię wojny, która obejmuje trzy tematy:
1. Masy kierują się poczuciem wrogości narodowej (szowinizmu narodowego).
2. Regularna armia opracowuje strategie uwzględniające nieprzewidziane okoliczności wojny.
3. Przywódcy polityczni formułują cele i zadania działań wojskowych.

Krytycy Clausewitzańskiego punktu widzenia wojny

Jednakże z drugiej strony, Clausewitzowski punkt widzenia na wojnę można głęboko skrytykować z kilku powodów:
1. Jednym z nich jest moralna strona wojny, ponieważ Clausewitz przedstawiał wojnę jako zjawisko naturalne, a nawet nieuniknione. Można go potępić za usprawiedliwianie wojny przez odwoływanie się do wąskiego interesu państwa zamiast do szerszych zasad, takich jak sprawiedliwość itp. Jednakże takie podejście sugeruje, że jeśli wojna służy uzasadnionym celom politycznym, jej moralne implikacje można po prostu zignorować lub innymi słowy, w ogóle nie brać pod uwagę jako niepotrzebnego momentu wojny.

2. Clausewitza można krytykować z tego powodu, że jego koncepcja wojny jest przestarzała i dlatego nie pasuje do czasów współczesnych. Innymi słowy, jego koncepcja wojny jest istotna dla epoki wojen napoleońskich, ale z pewnością nie dla współczesnych rodzajów wojny i działań wojennych z kilku powodów. Po pierwsze, współczesne okoliczności ekonomiczne, społeczne, kulturowe i geopolityczne mogą w wielu przypadkach dyktować, że wojna jest mniej skuteczną siłą niż w czasach Clausewitza. Dlatego wojna może być dziś przestarzałym instrumentem polityki. Jeśli współczesne państwa racjonalnie myślą o wojnie, siła militarna może mieć mniejsze znaczenie w stosunkach międzynarodowych.

Po drugie, uprzemysłowiona wojna, a zwłaszcza cecha wojny totalnej, może sprawić, że obliczenia dotyczące prawdopodobnych kosztów i korzyści wojny staną się znacznie mniej wiarygodne. Jeśli tak jest, wojna może po prostu przestać być odpowiednim środkiem do osiągania celów politycznych.

Po trzecie, większość krytyków Clausewitza podkreśla fakt, że natura zarówno wojny, jak i stosunków międzynarodowych uległa zmianie, a zatem jego rozumienie wojny jako zjawiska społecznego nie jest już stosowne. Innymi słowy, doktryna wojny Clausewitza może być stosowana do tzw. starych wojen, ale nie do nowego typu wojny – „nowej wojny”. Niemniej jednak w przypadku, gdyby Clausewitz wymagał, aby uciekanie się do wojny opierało się na racjonalnej analizie i ostrożnych kalkulacjach, wiele nowożytnych i współczesnych wojen nie miałoby miejsca.
Vladislav B. Sotirović

Dr Vladislav B. Sotirović jest byłym profesorem uniwersyteckim w Wilnie. Jest pracownikiem naukowym w Center for Geostrategic Studies i stałym współpracownikiem Global Research.

Za: https://www.globalresearch.ca/carl-von-clausewitz-clausewitzian-viewpoint-warfare/5892776