Historia el.

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 30 styczeń 2024

Odsłon: 338

 

Przedstawiamy fragment drugiego tomu książki prof. Andrzeja Werblana – Prawda i realizm. Gomułka, Gierek, Jaruzelski i …Wałęsa, którą recenzujemy w tym numerze. Tom pierwszy tego ogromnego dzieła opisującego PRL ukazał się w końcu 2023 (SN 12/23 - Prostowanie IPN-owskiej wersji historii) i dotyczył okresu powojennego. Tom drugi pokazuje to, co się działo w Polsce po 1956 roku, wydarzenia polityczne, których Autor był świadkiem „od wewnątrz” (jako poseł, członek i sekretarz KC PZPR, członek Biura Politycznego KC PZPR, kierownik wydziałów propagandy oraz nauki i oświaty KC PZPR). Zawiera też dokumenty mało znane, bądź zupełnie nieznane.
Refleksje zawarte w tym tomie dotyczą m.in. oceny decyzji politycznych, wyborów ideowych, jakich dokonywali ówcześni politycy. O tym też traktuje poniższy fragment książki.(red.)

 

[…] Chcę rozważyć zagadnienie: do jakich wartości i tradycji ideowych, ściślej, z obszaru myśli i praktyki politycznej PRL można i warto wciąż nawiązywać i ich bronić. Sprowadzę sprawę do czterech zagadnień.

I.

Realizm polityczny wydaje mi się najbardziej istotną wartością w spuściźnie Polski Ludowej. Rodowód tego państwa wiąże się z II wojną światową, a jego 45-letnie istnienie z formułą ładu pokojowego po tej wojnie i z zimną wojną. W całym tym okresie zaznacza się wyjątkowo silna dominacja mocarstw na scenie światowej oraz degradacja roli państw średnich i mniejszych.
II wojna światowa była starciem mocarstw, ich potężnych gospodarek oraz wielomilionowych armii. Praktycznie nikt inny się nie liczył, po obu stronach. Państwa, które swoją „własną” wojnę przegrały i jak Polska straciły suwerenną władzę na własnym terytorium, okazały się w większym lub mniejszym stopniu zdane na łaskę mocarstw i skazane na ten lub inny stopień uzależnienia czy ubezwłasnowolnienia. W przypadku Polski – wskutek tego, że sprawa polska stała się przedmiotem sporu między mocarstwami koalicji – to ubezwłasnowolnienie osiągnęło dramatyczny wymiar. Decyzje o terytorium państwa, o składzie rządu, w konsekwencji o ustroju, znalazły się w ręku mocarstw.

Możliwe w tej sytuacji były dwie strategie narodowe. Pierwsza – realistyczne dostosowanie, czyli pogodzenie się z niedającymi się uniknąć konsekwencjami geopolityki w celu zachowania państwa oraz minimalizacji strat i maksymalizacji pożytków. Druga zaś strategia to romantyczny sprzeciw i – jak się okazało, ale było też do przewidzenia – pozbawiona szans sukcesu walka obarczona daremnymi stratami. Pierwszą strategię – w ostatecznym rachunku – realizowali komuniści, wybrała ją też spora część socjalistów, po pewnym czasie również ludowców i pojedynczy politycy prawicy. Drugą strategię realizowały czynniki oficjalne, rząd emigracyjny i kierownictwo Państwa Podziemnego. Wybór realistyczny był niepopularny, romantyczny odwrotnie, cieszył się większym uznaniem, przynajmniej początkowo. Jednak w skali dwu pokoleń tylko wybór realistyczny w granicach osiągalnych polepszał sytuację narodu, romantyczny potęgował straty i sytuację pogarszał.
Rezultat znany: Polska w radzieckiej sferze wpływów, ograniczenia suwerenności, importy ustrojowe, dyktatorska forma rządzenia. Jednak wpływ realistycznego nurtu politycznego i jego względna, stopniowo rosnąca siła miały swoje trwałe historyczne konsekwencje, co najmniej w kilku istotnych dla bytu narodowego wymiarach.

Polska uzyskała kształt terytorialny znacznie korzystniejszy, niż się zanosiło. Na konferencji w Teheranie cała Wielka Trójka dość zgodnie akceptowała znaczne okrojenie terytorium Polski na wschodzie przy bardzo skromnej rekompensacie na zachodzie. Churchill ujął to tak: „Polska weszłaby nieznacznie na terytorium Niemiec”, a propozycje memoriału Iwana Majskiego dla Mołotowa i Stalina (11 stycznia 1944) są podobne. W ciągu roku (do Jałty) stanowisko radzieckie zmieniło się w stronę forsowania znacznego przesunięcia na zachód granic Polski kosztem Niemiec. Nie wchodzę w analizę motywów radzieckiej polityki, dostrzegam jednakże jej niewątpliwy związek ze sformowaniem się w Polsce nurtu politycznego gotowego akceptować realia geopolityczne. Dzięki temu
stała się możliwa wielka przemiana w sytuacji narodu polskiego, sformowało się państwo znacznie przesunięte ku zachodowi Europy i na domiar prawie jednolite etnicznie. Warto zauważyć, że w chwili jego stawania się znaczna część Polaków przemiany tej nie akceptowała, a dziś mało kto byłby gotów z niej zrezygnować.

Z realistycznym nurtem polityki polskiej wiążę również osiągnięcie znacznego zakresu autonomii i odrębności w ramach „obozu” radzieckiego, największego poza Chinami. Nawet w okresie stalinowskim było to zauważalne. Węgry w tym czasie były rządzone prawie powierniczo, na posiedzeniach KC rządzącej partii referaty wygłaszali i wnioski personalne przedstawiali przedstawiciele radzieckiego politbiura, decyzje o zmianach rządu zapadały na posiedzeniach zwoływanych do Moskwy (tak powołano gabinet Imrego Nagya w kwietniu 1953 r.). W przypadku Polski było to nie do pomyślenia. Kiedy jedyny raz, w marcu 1956 r., Chruszczow pojawił się na plenum KC PZPR, skończyło się to awanturą.Polska Ludowa skuteczniej i szybciej „wybiła się” na niezależność w 1956 r. dzięki polityce Gomułki. Temu celowi służyła też na inną modłę polityka Gierka i jeszcze na inną Jaruzelskiego.

Realistyczne wyczucie szans realizacji interesu narodowego pozwoliło uniknąć konfrontacji z ZSRR w 1956 oraz interwencji w 1981 r. W tym miejscu warto przypomnieć słowa Charlesa Gatiego o powstaniu węgierskim 1956 r.: „kraj mógłby ewoluować w tę stroną co gomułkowska Polska… Węgry jednak nie chciały być drugą Polską… Imre Nagy nie był Gomułką, kardynał Mindszenty nie był Wyszyńskim, a Redakcją Węgierską RWE nie kierował Nowak… komuniści węgierscy w odróżnieniu od polskich nie rządzili swoim państwem…”. Uwieńczeniem tej realistycznej polityki stał się w 1989 r. Okrągły Stół.

Praktyczne fundamenty polskiej powojennej Realpolitik założył Władysław Gomułka, ale w słowach ją wyartykułował socjalista Julian Hochfeld. 18 września 1946 r. w dramatycznej rozmowie z niewielkim gronem młodych socjalistów zebranych przez Jana Strzeleckiego tak to sformułował:
„[…] my socjaliści czy my realiści polityczni nie możemy się dziś zastanawiać, czy polityka Związku Radzieckiego była i jest w stosunku do Polski moralna i dobra. Musimy ją przyjąć taką, jaka ona jest.
Możemy przy innej sposobności próbować sobie tłumaczyć dlaczego, z jakich powodów geograficznych, ekonomicznych czy psychicznych jest ona taka czy inna. Musimy umieć przystosować naszą politykę państwa, narodu mniejszego, słabszego do tej polityki, tak ażeby osiągnąć dla siebie rozsądnie pojęte największe korzyści. Musimy sobie powiedzieć, że polityka to jest sztuka rzeczy możliwych, a nie walka o zasady, o frymarczenie”.

Tę pochwałę Realpolitik Polski Ludowej należy opatrzyć dwiema uwagami. Po pierwsze, nie wolno mylić realizmu politycznego z oportunizmem i koniunkturalizmem, z przystosowaniem się do każdych okoliczności za wszelką cenę. Realizm, który ma w historii wielkich mistrzów, zakłada jasną świadomość narodowych celów i interesów oraz gotowość zabiegania o ich realizację, jednak z równie jasną oceną szans i możliwości. Chodzi o mierzenie zamiarów na siły, a nie sił na zamiary. Realizm sprzeciwia się ryzykanckiemu maksymalizmowi i polityce według zasady „wszystko lub nic”, uczy też historycznej cierpliwości.

I po drugie, realizm polityczny był bardziej wyrazisty w polityce Polski Ludowej niż w jej propagandowej ekspresji. Dawni komuniści, którzy odgrywali przez pierwsze 10–15 lat wiodącą rolę w polityce Polski Ludowej, nawet jeśli uprawiali politykę w istocie realistyczną, to chlubili się rewolucyjnym romantyzmem, pozostawali w konkubinacie z ZSRR z miłości, a nie z rozsądku tylko. Większość chyba tak właśnie myślała. Pragmatyczny sens polityki bardziej wyraziście uświadamiali sobie ich przywódcy, zwłaszcza z kręgu Gomułki. On sam zresztą w rozmowach, udokumentowanych źródłowo, tego nie ukrywał, choć w publicznym dyskursie wolał eksponować bardziej ideologiczne wątki.

Socjalista Hochfeld miał cywilną i polityczną odwagę mówić językiem rzeczywistości, a nie liturgii. Podobnie jak endek Stanisław Grabski, który po Jałcie pisał do przyjaciela: „Polska na 50 lat ugrzęzła w rosyjskim zaprzęgu, wracam do Warszawy, bo tylko tam da się coś dla Polski zrobić”. Szkoda, że język Hochfelda i Grabskiego nie mógł stać się językiem otwartej rozmowy z narodem, byłby bardziej przekonywający. Ale teraz, post mortem Polski Ludowej, możemy i powinniśmy do tego języka prawdy w opisie tamtej rzeczywistości wracać. Nie tylko w imię wierności faktom, lecz ze względu na stan świadomości powszechnej, która jak nigdy wcześniej jest ogłupiana romantycznymi mitami, apologią przegranych powstań i cierpiętnictwa. Jest to dramatyczny regres myśli politycznej, odwrót od dorobku nawet myślicieli prawicowych, choćby Romana Dmowskiego z jego najlepszego okresu.

II.

Ważne miejsce w pozytywnej tradycji Polski Ludowej należy się modernizacji. Realizowano ją na modłę państwowo-socjalistyczną, w trybie etatystycznym i biurokratycznym. Włodzimierz Brus trafnie nazwał ją „konserwatywną”. Ale została przeprowadzona, dokonała się, zmieniła kraj i społeczeństwo, jego strukturę, standardy oświatowe i kulturowe. Do status quo ante w tej dziedzinie nie ma już powrotu i nikt tego chyba by nie chciał. Ze swej strony zwrócę uwagę na ślad, jaki pozostawiły w świadomości 
powszechnej owa gwałtowna przebudowa struktury społecznej oraz masowy awans cywilizacyjny, spowodowane urbanizacją i rewolucją oświatową. Ślad ten to z jednej strony zatarcie dawniej bardzo silnych przedziałów warstwowo-stanowych, a z drugiej – wysoki status bezpieczeństwa socjalnego i etosu egalitarnego.

Dziś owo bezpieczeństwo socjalne bywa wyszydzane ze względu na jego niewysoki rzeczowy standard. Przyrównuje się go do michy i wyra więziennego, jakie każdy osadzony ma także zapewnione. Zapomina się o siermiężności tamtych czasów i przykłada się do nich dzisiejsze kryteria. Rzecz jednak w tym, że bezpieczeństwo socjalne, dostęp do pracy, publiczne świadczenia zdrowotne i równość szans oświatowych budowano w świecie przy różnych poziomach dochodu narodowego. Istotą był nie tyle standard – siłą rzeczy zmienny – co sprawiedliwość.

Podobnie rzecz ma się z etosem egalitarnym. Ten z Polski Ludowej był prymitywny. Spłaszczeniu wynagrodzeń towarzyszył rozbudowany system świadczeń pozarynkowych, w naturze, podatny na degenerację w kierunku przywileju i korupcjogenny. Jednak skuteczny wystarczająco, aby wyeliminować lub przynajmniej zmarginalizować zjawisko „wykluczenia”, dać milionom poczucie pewności i pozostawić do dziś pewien rodzaj nostalgii i dobrą pamięć wśród biedniejszych, ale nie tylko.

Partie współczesnej lewicy, zwłaszcza ta zwana postkomunistyczną, ściślej popeerelowska, wyrzekając się nawet tej skromnej tradycji bezpieczeństwa socjalnego i etosu egalitarnego, zerwała więź z najbardziej dla lewicy naturalnym elektoratem, oddała go w ręce populizmu różnej maści, a sama siebie skazała na marginalizację. Tego chyba nie da się odrobić, ale próbować warto. Nie tyle gwoli prawdy o przeszłości, ile w imię przyszłości i odbudowy pozycji polskiej lewicy.

III.

Trzecią sferą spuścizny Polski Ludowej, która – jak sądzę – zasługuje na uwagę, jest nowoczesna świeckość państwa. To w tamtym państwie po raz pierwszy w dziejach Polski ustanowiono rozdział Kościoła i państwa. Poczynając od utworzenia państwowych urzędów stanu cywilnego aż po system pozaszkolnej katechizacji. W okresie międzywojennym urzędami stanu cywilnego na większości terytorium były gminy wyznaniowe. Wytwarza się dziś mylne wrażenie, że laicyzacja w Polsce Ludowej odbywała się w walce z Kościołem i religią. To odpowiada prawdzie jedynie częściowo i w odniesieniu do pewnych okresów, a ponadto owa walka z religią na ogół nie sprzyjała laicyzacji i jej zwyczajnie przeszkadzała. Ale oprócz walki był też silny i ważny nurt współistnienia i współpracy państwa i Kościoła. Przywołam trzy charakterystyczne epizody.

1. Unikatowe, wzorcowe porozumienie państwo-Kościół zawarte zostało w 1950 r. w najtrudniejszym momencie, w czasach stalinizmu. Negocjował je i firmował prymas Wyszyński i zawsze uważał za wielkie swoje osiągnięcie. Zapisane tam zostały podstawowe gwarancje dla religii i Kościoła oraz niebagatelne deklaracje lojalności duchownych wobec ówczesnego państwa. Trzy lata później aberracja dyktatorska i totalitarna mrzonka o rządzie dusz skłoniła władze do zerwania porozumienia właśnie w momencie, kiedy nadciągał zmierzch stalinizmu. Ze słynnego listu Wyszyńskiego z 8 maja 1953 r. zwykle cytuje się zakończenie, owe „non possumus” wobec dekretu o obsadzie stanowisk kościelnych. Zapomina się o początku listu, gdzie prymas pozytywnie ocenia porozumienie: „Aż do czasów ostatnich – pisze – Kościół zachował szereg praw i wartości najbardziej sobie istotnych […] są rzeczywiście zachowane dobra i wygrane już szanse”.

2. Po wielkim odprężeniu i powrocie do porozumienia w 1956, wybucha w latach sześćdziesiątych, też z aberracyjnych raczej powodów i dyktatorskiego kaprysu władzy, wojna o Tysiąclecie, ściganie peregrynującej kopii obrazu częstochowskiego. Kulminacją stał się spór o list pasterski biskupów z okazji 50. rocznicy wojny 1920 r., w którym to sporze rząd prosił o interwencję Watykanu. Zaraz po rezygnacji z odczytywania listu w Kościołach prymas kieruje do Gomułki prywatny list, obszerny, pojednawczy w treści i w tonie pojednawczy, wyjaśnia intencje episkopatu, deklaruje poszanowanie racji państwa. List był bardzo poufny, po raz pierwszy został opublikowany w „Przeglądzie” w październiku 2002 r. Przygotowany przez aparat KC projekt odpowiedzi, dość obcesowej i propagandowej, Gomułka odrzucił. Powiedział: „Czas zakończyć tą wojnę, sam muszę tę odpowiedź napisać!”. Nie zdążył, ale pałeczkę podjęła kolejna ekipa, gierkowska i szybko doprowadziła do unormowania relacji z episkopatem i Watykanem. I tak już pozostało.

3. Prymas Wyszyński w 1978 r. podczas wizyty w RFN – odprawiając w Westfalii mszę dla Polonii – upomniał wiernych, aby refren hymnu kościelnego śpiewali w wersji „Ojczyznę wolną pobłogosław Panie!”, a nie „Racz nam zwrócić Panie!”
Dziś biskupi stroją się w szaty głównego bojownika z komunizmem, lidera antyreżimowej opozycji wobec Polski Ludowej. Jest to fałsz – szkodliwy także dla Kościoła. Przysłużył się on bardziej sprawie narodowej, współpracując z tamtym państwem, niż walcząc. A mitologia walki powoduje, że do duchownych i ich biografii liderzy polityki rozliczeniowej stosują kryteria i wymagania rodem z konspiracji antykomunistycznej, urządzają pościgi lustracyjne, w każdym kontakcie z władzami wietrzą zdradę. W istocie poprzez czystkę zmierzają do ubezwłasnowolnienia hierarchii kościelnej, która, uciekając od prawdy historycznej w mity, sama się rozbraja.

I jeszcze jedna uwaga na koniec. Najbardziej denerwujące w obecnej antykomunistycznej propagandzie historycznej jest fałszowanie motywacji, przypisywanie ludziom Polski Ludowej wyłącznie niskich pobudek, ignorowanie uwarunkowań epoki. Jeśli nawet ta propaganda dostrzega coś obiektywnie pozytywnego, np. zmiany październikowe, opisuje je jako wymuszone ustępstwo w egoistyczno-grupowym celu „umocnienia reżimu”. Tak nie pisano jeszcze żadnej historii. Ludzie, którzy Polskę Ludową tworzyli, często się mylili, nieraz wręcz szkodzili krajowi i sobie, zdarzały się im pomysły niedorzeczne, nawet haniebne i przestępcze. Ale
w większości, oczywiście nie bez wyjątków, usiłowali realizować pewną wizję dobra publicznego. Gomułka w 1956 r., na zebraniu warszawskiego komitetu wojewódzkiego, nawet o ekipie Bieruta powiedział: „Bardzo się mylili, muszą odejść, ale działania w złej wierze nie mogę im zarzucić”. Może przesadził, ale nie tak bardzo.
Andrzej Werblan

Autor: Leszek Stundis

Opublikowano: 22 lipiec 2015

Odsłon: 2528

Józef Klemens Piłsudski i Carl Gustaf Mannerheim byli rówieśnikami, urodzili się w 1867 roku. Obaj zostali marszałkami. Pierwszy nosił do końca życia zaszczytny tytuł Pierwszego Marszałka Polski, drugi był jedynym fińskim oficerem, któremu w całej historii Finlandii przysługiwał ten stopień.

 

Obaj pokonali Związek Radziecki- pierwszy militarnie, drugi moralnie, co uchroniło w efekcie Finlandię od losu krajów Europy Środkowo-Wschodniej włączonych na mocy porozumień teherańsko-jałtańskich do radzieckiej strefy wpływów i w rezultacie zniewolonych w tak zwanym bloku państw komunistycznych, ściśniętych wojskową klamrą Układu Warszawskiego.
Obaj kochali konie. Piłsudski miał swoją ulubioną klacz Kasztankę, Mannerheim poświęcał cały wolny czas hodowli koni i miał wiele ulubionych zwierząt, w tym ogiera, który nosił jego drugie imię Gustaf.
Podobieństw zresztą miedzy nimi było znacznie więcej. Pierwsze małżeństwa obydwu (Józefa Piłsudskiego z rozwódką Marią Juszkiewicz primo voto Koplewską i Carla Mannerheima z Anastazją Arapową zakończyły się fiaskiem.
 Obydwaj, zgodnie z ówczesną modą, umieli dość łatwo zmieniać wyznania religijne i zarówno jeden, jak i drugi przeszli z katolicyzmu na protestantyzm i obaj powrócili do swoich macierzystych religii, przy czym Mannerheim - podczas swojej trzydziestoletniej służby w armii carskiej - flirtował też z prawosławiem.

 

Środowisko

 

Obaj pochodzili z rodzin ziemiańskich. Piłsudscy, spokrewnieni ze starą litewską szlachtą (matka Piłsudskiego była z domu Billewicz), mieli duży majątek w Zułowie, w którym przyszedł na świat przyszły Naczelnik Państwa.
Mannerheim natomiast pochodził ze szwedzko-holenderskiej arystokracji, której przedstawiciele nosili tytuły hrabiów i baronów. Sam, jako trzeci syn Carla Mannerheima nosił arystokratyczny tytuł.

W tym miejscu ich życiorysy są do siebie dość podobne. Ojciec Piłsudskiego nie bardzo potrafił się odnaleźć w popowstaniowej rzeczywistości i przystosować do nowych, kapitalistycznych stosunków społecznych. Dość szybko rodowy majątek podupadł i rodzinie zajrzała bieda w oczy.
Ojciec Mannerheima z kolei był nie tylko nieudacznikiem w sprawach interesów, ale i hazardzistą, co doprowadziło go do ruiny już w 1880 roku, kiedy przyszły przywódca Finlandii liczył sobie trzynaście wiosen. Tak więc dość szybko obaj musieli się w jakikolwiek sposób usamodzielnić, chociaż Mannerheima chronił Korpus Kadetów i perspektywa stabilizacji na wojskowym wikcie.

 

Ludzie nowej epoki

 

Na tym analogie obydwu biografii, z grubsza rzecz biorąc, się kończą. Obaj byli patriotami, ale manifestowali swoją miłość do ojczyzny w zupełnie inny sposób. Piłsudski był spiskowcem (stał na czele Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej), który nie cofał się przed aktami terroru wobec rosyjskiego zaborcy. Przez pięć lat przebywał na zesłaniu na Syberii (1887-1892), a po ponownym aresztowaniu w 1900 roku wykorzystał badania psychiatryczne w celu orzeczenia obłędu i zbiegł ze szpitala w Petersburgu.
Po brawurowej ucieczce przedostał się do Galicji, w której rozpoczął tworzenie zrębów polskich organizacji niepodległościowych (Związku Strzeleckiego, a w sierpniu 1914 Polskiej Organizacji Wojskowej), które z czasem stały się zalążkiem legionów i wojska polskiego po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku.
Szczerze  nienawidził Rosjan przez całe życie. Jego biografowie zgodnie podkreślają, iż dla niego nie było istotne, czy Rosja będzie nadal rządzona przez cara, czy bolszewików. Piłsudski stał na stanowisku, że Moskwa nie wyrzeknie się swoich zaborczych planów i nawet po zwycięstwie rewolucji październikowej, w okresie wojny domowej w Rosji, wstrzymał ofensywę wojsk polskich na Ukrainie w obawie przez zwycięstwem armii „białego” generała Antona Denikina, który był bliski rozbicia bolszewików na dawnych wschodnich kresach Rzeczypospolitej.
Dla Piłsudskiego nie miało znaczenia, który z przeciwników  wygra. Denikin postrzegał bowiem Rosję w dawnych imperialnych granicach, w których znalazłoby się Królestwo Polskie (i Wielkie Księstwo Finlandii również), bolszewicy zaś traktowali swoje zwycięstwo jako wstępną fazę eksportu     komunizmu do pozostałych krajów europejskich, a w dalszej perspektywie na cały świat.

Mannerheim poszedł zupełnie inną drogą. Najpierw, jako sprawiający duże trudności wychowawcze młody człowiek, został wcielony do fińskiego Korpusu Kadetów, odpowiednika dzisiejszej średniej szkoły wojskowej. Po licznych perypetiach zdobył odpowiednie kwalifikacje zawodowego żołnierza i w wieku 20 lat był już oficerem.  

 

Później, w 1887, wstąpił do armii carskiej, słusznie rozumując, że tylko w niej zdoła zrobić prawdziwą karierę. Jego marzenia się spełniły. Zaczynał skromnie, sumiennie wypełniając obowiązki prostego oficera w 15. Aleksandryjskim Pułku Kawalerii w Kaliszu, następnie w straży przybocznej carowej Marii Fiodorowny, a w czasie wojny rosyjsko-japońskiej dosłużył się stopnia generała lejtnanta za zasługi w bitwie pod Mukdenem. W kilka lat po jej zakończeniu został przeniesiony do Królestwa Polskiego, gdzie m.in. pełnił funkcję dowódcy regimentu ułanów w Mińsku Mazowieckim, regimentu cesarskiej Straży Przybocznej w Warszawie i w końcu korpusu kawalerii w Kaliszu. Żaden dokument nie wskazuje na to, by w tym czasie kiedykolwiek zetknął się z Piłsudskim.

W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej przyszli marszałkowie dużo podróżowali. Piłsudski nieco wcześniej, bo już 1904 roku odwiedził Japonię, przybywając do niej okrężną drogą przez USA i Hawaje, gdyż nie mógł  z oczywistych względów dotrzeć tam przez terytorium Rosji.

Mannerheim  jako rosyjski oficer wysokiej rangi nie miał problemów z podróżowaniem przez terytorium carskiego imperium, dzięki czemu zdołał odwiedzić Chiny (był tam szefem misji wojskowej), Tybet (tutaj spotkał się z XIII Dalajlamą), Azję Środkową i nawet do pewnego stopnia opanować dialekt mandaryński, urzędowy język na pekińskim dworze. Zresztą fiński marszałek  dość swobodnie posługiwał się siedmioma innymi językami (rosyjskim, szwedzkim, polskim, angielskim, francuskim, niemieckim, portugalskim), co spowodowało u niego pewne zaległości w zakresie znajomości języka ojczystego, które musiał nadrabiać dopiero w wieku dojrzałym, ucząc się od swych dzieci.
Dopiero kolejne podróże marszałka na Daleki Wschód i narastająca niechęć do Rosji spowodowały, że wracał przez Indie, a następnie statkiem z Kalkuty przez Basrę i terytoria przejęte z rąk tureckich przez Brytyjczyków.

Nie ulega wątpliwości, że obaj byli ludźmi nowej epoki, która w momencie   wybuchu I wojny światowej miała ostatecznie zamknąć wiek XIX i zmienić polityczne oblicze Europy oraz jej obyczajowy koloryt.

 

Błyskotliwe kariery

 

Piłsudski i Mannerheim mieli niebywałą intuicję polityczną. Obaj  współpracowali z państwami zaborczymi, chociaż idea niepodległości była dla Piłsudskiego oczywista od samego początku. W 1917 roku towarzysz Wiktor (jak nazywali go niegdyś jego współpracownicy z PPS) ostatecznie  zerwał  więzi łączące go z Austriakami, co doprowadziło do słynnego kryzysu przysięgowego w legionach polskich i internowania Józefa Piłsudskiego wraz z jego najbliższym współpracownikiem Kazimierzem Sosnkowskim w twierdzy w Magdeburgu.

 

Lata 1917-18 były przełomowe dla obydwu naszych bohaterów. Piłsudski siedział wprawdzie w Magdeburgu, ale bacznie śledził bieg wydarzeń w na ziemiach polskich, a jego popularność jako męża opatrznościowego, który przewidział    klęskę państw centralnych, cesarstw niemieckiego i austrowęgierskiego, urosła do rangi legendy.

Mannerheim zaś w 1917 roku stanął na czele fińskiej armii, której pierwszym zadaniem okazało się zdławienie ruchu bolszewickiego w Finlandii. Dokonał  tego przy wsparciu Niemców i w grudniu 1918 roku,  kiedy  Finlandia  formalnie   stała się niepodległym państwem, został regentem, zastępującym   pretendującego  do tronu w Helsinkach Fryderyka Wilhelma, księcia Hesji.  

Piłsudski po powrocie do Warszawy otrzymał 11 listopada, a więc w dniu podpisania zawieszenia broni pomiędzy Niemcami a aliantami zachodnimi w lasku Compiegné, pełnię władzy wojskowej, a w trzy dni później cywilnej. Tym samym zastąpił   Radę Regencyjną, choć w odróżnieniu od swych fińskich „kolegów”  nie myślał  poważnie o wskrzeszeniu jakiejkolwiek monarchii w Polsce.

Fiński regent również szybko powstrzymał zakusy miejscowych monarchistów i doprowadził do wprowadzenia ustroju republikańskiego z silną władzą wykonawczą prezydenta.       W pierwszych wyborach, w 1919, jednak przegrał i miejsce głowy  państwa zajął Kaarlo Juho Ståhlberg. Nadal jednak sprawował funkcję głównodowodzącego  armii fińskiej w stopniu generała.

Po klęsce wyborczej usunął się na jakiś czas  z życia politycznego i zajął się hodowlą ulubionych rumaków.  

 

W tym samym czasie Józef Piłsudski sprawował funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa, doprowadził do zakończenia wojny z bolszewikami i na mocy traktatu ryskiego z 18 marca 1921 roku do odzyskania części ziem zaboru rosyjskiego przez Polskę oraz do uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (zwanej także konstytucją marcową). Zapisy konstytucyjne nie odpowiadały jednak jego aspiracjom. Prezydent, w myśl nowej ustawy zasadniczej, miał bardzo   ograniczoną władzę i w zasadzie nie mógł nawet zawetować skutecznie jakiejkolwiek ustawy. Toteż Pierwszy Marszałek Polski (stopień ów nadała mu 19 marca 1920 roku Ogólna Komisja Weryfikacyjna powołana w sierpniu 1919 przez Sejm RP i powierzona pieczy ministra spraw wojskowych, którym akurat był zagorzały  piłsudczyk gen. Józef Leśniewski) nie zgodził się kandydować na stanowisko prezydenta. Po śmierci pierwszego prezydenta RP Gabriela Narutowicza i przejęciu władzy przez sojusz narodowej demokracji z prawym skrzydłem ruchu ludowego (PSL „Piast”)  Piłsudski usunął się z życia politycznego i w swojej willi w Sulejówku poświęcił się pracy publicystycznej oraz porządkowaniu wspomnień.

 

U szczytu

 

Biografie obu marszałków zaczynają się wyraźnie różnić w chwili  powrotu do władzy. Piłsudski, odsunięty przez kolejnych ministrów od wpływu na sprawy państwowe i rozwój polskiej armii, w maju 1926 roku dokonał zamachu stanu i praktycznie przejął rządy w Polsce, choć oficjalnie piastował tylko urząd ministra spraw wojskowych i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (urząd ustanowiony w tymże samym roku).

Mannerheim przeciwnie, w 1931 roku stanął na czele rady obrony państwa, której przewodził od 1919. W międzyczasie, w 1933, został marszałkiem polnym (feldmarszałkiem), a podczas II wojny światowej, w dniu swoich 75. urodzin, Marszałkiem Finlandii.

 

Zarówno Piłsudskiego, jak i Mannerheima, cechowała daleko posunięta nieufność wobec Związku Radzieckiego, tyle, że polski przywódca nie dożył klęski wrześniowej, bowiem zmarł na raka wątroby 12 maja 1935 roku, w dziewiątą rocznicę przewrotu majowego. Nie pozostawił godnych następców, gdyż kolejny marszałek Polski Edward Rydz-Śmigły nie był ani utalentowanym żołnierzem (ukończył krakowską Akademię Sztuk Pięknych), ani politykiem. Po klęsce wrześniowej w 1939 roku Polska została podzielona przez dwóch agresorów, Niemcy i ZSRR. Podział ów został zaakceptowany przez aliantów zachodnich i  stał się jednym z filarów „żelaznej kurtyny”.

Mannerheim miał więcej szczęścia. Jeszcze przed wojną, w obawie   przed  Rosjanami, wzniósł przemyślną linię umocnień (nazwaną jego imieniem), która skutecznie powstrzymywała radzieckich najeźdźców od połowy listopada 1939 roku do marca 1940. Przy wielokrotnie słabszej liczebnie armii zadał          Rosjanom dziesięciokrotnie większe straty (po stronie fińskiej padło ok. 25 tys. zabitych, po stronie radzieckiej odpowiednio 250 tys.). Dzięki temu mógł wynegocjować najlepsze w ówczesnej sytuacji warunki kapitulacji i za cenę znacznych ustępstw terytorialnych (Karelia, Wyborg, jezioro Ładoga) zdołał zachować suwerenność swego państwa.

Po ataku Niemców na ZSRR Finlandia przyłączyła się do Niemiec i również rozpoczęła działania wojenne wymierzone w Armię Czerwoną, jednak Mannerheim   nigdy  nie zawarł  z przywódcą Niemiec, Adolfem Hitlerem, żadnego formalnego sojuszu. Co więcej, kiedy w 1942 roku Hitler niespodziewanie pojawił się na urodzinach marszałka w Finlandii został przyjęty nieopodal lotniska w Immola, a nie  jak nakazywał protokół dyplomatyczny w stolicy kraju czy kwaterze głównej.

To również mogło zaważyć na postawie Rosjan, którzy jako alianci państw zachodnich nigdy nie zażądali wydania Mannerheima jako zbrodniarza wojennego i postawienia przed sądem.

Po wojnie w Finlandii ponownie ożyły lewicowe nastroje spotęgowane lękiem przed zajęciem Finlandii przez Armię Czerwoną. Miejsce Mannerheima zajął w 1946 ugodowo nastawiony wobec Rosjan prezydent Juho Kusti Paasikivi, były ambasador fiński w ZSRR, który w ostatnim roku drugiej wojny radziecko-fińskiej (toczonej w latach 1941-44) prowadził  tajne rozmowy z przedstawicielami Stalina na temat szybkiego zakończenia walk. To również  pomogło Finom  ocalić niezależność.

Czas Mannerheima jednak się skończył i musiał ostatecznie zejść ze sceny politycznej. Dręczony reumatyzmem wyemigrował do Szwajcarii. Zmarł  pięć  lat później, 28 stycznia 1951 roku, w szpitalu w Lozannie.

Leszek Stundis

Autor: Leszek Stundis

Opublikowano: 30 grudzień 2014

Odsłon: 2723

 

Przez tysiąclecia istnienia cywilizacji w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym dominowali mężczyźni. Patriarchat stanowił podstawową formę organizacji rodziny i jego znaczący wpływ jest widoczny w większości społeczeństw po dziś dzień.
W kulturze Zachodu widać jednak idące zmiany. Można powiedzieć, że rewolucyjne, zważywszy że  od pierwszych wystąpień feministek minęło zaledwie nieco ponad sto lat.

 

Prekursorki - godnie i niegodne

Męska dominacja znacznie umniejszyła rolę kobiety w dziejach, ale nie skazała najwybitniejszych przedstawicielek płci pięknej na całkowite zapomnienie. I nie chodzi w tym miejscu o kobiety, kapłanki domowego ogniska, których ucieleśnieniem były rzymskie westalki, ale o te, które miały realny wpływ na bieżące wydarzenia  państwowe lub spełniały się jako animatorki życia kulturalnego i wybitne artystki. Wszak greckie muzy były kobietami…

Ale od początku. Zapewne pierwszą znaczącą damą na scenie politycznej była królowa Hatszepsut, matka faraona Totmesa III, który na przełomie XVI i XV wieku p.n.e. zawędrował na czele swoich hufców na północ aż po Eufrat, a na południe po IV kataraktę Nilu,  podbijając przy okazji pomniejsze państewka. Zanim jednak zasiadł na tronie imperium, rządy sprawowała jego matka, konsekwentnie odsuwając syna od spraw państwowych. Według źródeł musiała jednak przyprawiać sobie brodę, bowiem nikt z jej poddanych nie zaakceptowałby jako faraona… kobiety manifestującej swoją kobiecość.

Na przełomie VII i VI wieku p.n.e. grecka poetka Safona z Metyleny na Lesbos ponoć zasłynęła Hymnem do Afrodyty, który dał początek  tzw. strofie safickiej, często stosowanej w liryce miłosnej. Z jej osobą wiąże się również szkoła dla dziewcząt na wspomnianej wyspie, gdzie dumne panie miały się oddawać…miłości homoseksualnej. Trudno powiedzieć jak było naprawdę, ale po dziś dzień taką miłość  określa się mianem safizmu lub jako lesbijską.

Realny wpływ na politykę miała również żona przywódcy Aten   Peryklesa Aspazja z Miletu, kobieta nieprzeciętnej urody i inteligencji. Męski establishment nie chciał jej jednak zaakceptować i oskarżył ją o bezbożność i niemoralność, co w owym czasie było dość powszechną praktyką pozbywania się politycznej konkurencji. Oracja jej małżonka i jego szczere łzy ocaliły ją od wyroku surowych sędziów…

I wreszcie Waleria Mesalina,  trzecia żona ułomnego cesarza Klaudiusza. Dama, o której erotycznych wybrykach krążyły legendy, chętnie podejmowane nawet przez tak wybitnych biografów cesarzy jak Swetoniusz. Nie wiadomo, ile jest prawdy w tym, iż wyzwała na „maraton erotyczny” jedną z najbardziej znanych prostytutek w Rzymie. Wydaje się raczej, że padła ofiarą męskiej zmowy dwóch zaufanych współpracowników cesarza, wyzwoleńców Narcyza i Pallasa, którzy obawiali się jej wpływu na decyzje władcy. Była zatem kobietą wyzwoloną ambitną, ale czy można nazwać ją matką feminizmu?

Rzecz jasna w dziejach zapisało się znacznie więcej pań mądrych i szlachetnych jak królowe,  Elżbieta I czy Wiktoria, lub kobiet z ludu w rodzaju Joanny d’Arc, niemniej ich nieliczna reprezentacja na pewno nie oddaje rzeczywistej roli, jaką odegrały w historii.

 

Sufrażystki- zapowiedź zmian

Pierwszym zwiastunem emancypacji kobiet była Deklaracja Praw Kobiety i Obywatelki, autorstwa córki rzeźnika i praczki Olimpii de Gouges, z okresu Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Czasy były jednak burzliwe i postępowa dama za napisanie 30 pamfletów przeciwko rządom Robespierre’a  powędrowała na szafot w gronie jego przeciwników.

Pierwszy krok został jednak poczyniony i w całej Europie Zachodniej oraz Ameryce Północnej zaczęły pojawiać się głosy domagające się dostępu kobiet do edukacji, a także możliwości rozporządzania swoim majątkiem. W II połowie XIX wieku coraz częściej ruchy emancypacyjne zaczęły skupiać się na walce o prawa polityczne. Ponieważ główny postulat dotyczył  praw wyborczych, członkinie owego ruchu nazwano sufrażystkami, od łacińskiego słowa suffragium, oznaczającego zarówno wspomniane prawa, jak i tabliczki do głosowania.

Męska solidarność została jednak złamana dopiero po wojnie secesyjnej, być może za sprawą zniesienia niewolnictwa, i w 1869 roku panie po raz pierwszy mogły pójść do urn w stanie Wyoming. Panowie jednak nadal traktowali ich „wyborcze pomysły” niezbyt poważnie, choć duchowym ojcem emancypantek stał się znany  filozof John Stuart Mill.

Koniec XIX wieku przyspieszył walkę kobiet o prawa obywatelskie. Już w 1893 roku w ślad za stanem Wyoming poszła Nowa Zelandia, a w niespełna dekadę później - Wielkie Księstwo Finlandii, co było o tyle dziwne, że należało do… carskiej Rosji, której obce były w zasadzie wszelkie idee demokratyczne.

Kolejnym obrońcą  praw kobiet stał się znany brytyjski prawnik Richard Pankhurst, który bezskutecznie usiłował przeforsować ustawę o przyznaniu kobietom prawa wyborczego. Nadal więc obowiązywała ustawa z 1866 roku, w myśl której panie są pozbawione zdolności rozumienia arkanów polityki i nie powinny w niej brać udziału.

Nieco lepiej przedstawiał się dostęp pań do edukacji, gdyż już od połowy lat 80. XIX wieku mogły podejmować studia wyższe.

Walka sufrażystek przyjmowała w tym okresie często kuriozalne formy. Damy potrafiły atakować polityków fizycznie, używając szpicrut jako narzędzi wymierzania im kar cielesnych. Ich ofiarami padli nawet tak znamienici mężowie stanu jak premier Herbert Asquith, czy ówczesny minister spraw wewnętrznych, późniejszy premier Winston Churchill. Co ciekawe, wymierzano im za takie działania stosunkowo niskie kary - grzywny z zamianą na kilka tygodni aresztu, zapewne chcąc zdeprecjonować rangę ich protestów. Panie jednak niemal bez wyjątków decydowały się na trudy więziennego życia.

Od 1897 roku walkę o równouprawnienie koordynowała, powołana przez Millicentę Fawcett, Federacja Stowarzyszeń Sufrażystek. Główną rolę w tej organizacji odegrała jednak Emmeline Pankhurst, żona wspomnianego Richarda i jej trzy córki. Jedna z nich, Christabel,  ukończyła prawo i zajęła się fachową obsługą emancypantek.

A w Polsce …

 

Ziemie polskie nie pozostawały w tyle, choć sytuacja tutaj była znacznie trudniejsza ze względu na tradycyjnie restrykcyjną politykę zaborców, którzy w każdym postępowym ruchu dopatrywali się spisków. W 1905 roku udało się przedstawicielkom wszystkich  zaborów spotkać  w Krakowie i sformułować pierwsze wnioski na temat istnienia różnych zasad etycznych dla mężczyzn  kobiet.

W tym czasie sędziwa Eliza Orzeszkowa (zm. 1910) miała już za sobą chrzest bojowy w walce o  przełamanie moralnego tabu, gdyż po unieważnieniu swego małżeństwa związała się z żonatym mężczyzną, prawnikiem Stanisławem Nahorskim. Równie zaciekle atakowała istniejące stosunki Zofia Nałkowska, autorka „referatu programowego” na zjeździe kobiet w Warszawie w 1907, oraz Izabela Moszczyńska przeciwniczka doktora Miklaszewskiego, który oceniał rozkosz płciową jako zwierzęcą chuć i wyraźnie przeciwstawiał jej „wzniosłe uczucie miłości”.

 

Wojna w służbie  kobiet

 

Wybuch I wojny światowej stał się cezurą w rozwoju ruchu emancypacyjnego kobiet. Mężczyźni z pieśnią na ustach dziarsko wyruszyli na front, a biura i fabryki opustoszały. Nikt jednak nie zakładał, że europejski konflikt będzie trwał całe pięć lat, pochłonie dziesięć milionów ofiar, a w jego wyniku upadną trzy największe monarchie, ostoje konserwatyzmu. W czasie działań wojennych coraz większe zapotrzebowanie na rekruta spowodowało konieczność zatrudniania kobiet na tradycyjnie męskich posadach, co w konsekwencji znacznie poprawiło status społeczny płci pięknej.

Po wojnie lawinowo parlamenty europejskie zaczęły przyznawać kobietom prawa wyborcze, a jako jedna z pierwszych, w 1918, uczyniła to Polska. W Wielkiej Brytanii panie musiały poczekać na ten przywilej jeszcze dziewięć lat. Zwycięstwo w walce o pełnię praw politycznych zbiegło się w czasie z pierwszą rewolucją obyczajową, której atmosferę doskonale oddaje obraz Otto Dixa  „Szalone lata dwudzieste”, część tryptyku  „Les Noctambules”. Roztańczone pary w oparach dymu i alkoholu i wyzywające chłopczyce doskonale ukazują gorączkowy pośpiech i pogoń za uciechami doczesnego świata. Nocne kluby i kabarety, z których słynęły Paryż i Berlin stały się symbolem seksualnego wyzwolenia i nieskrępowanej wolności, a radio - znakiem czasu i pokonania komunikacyjnych barier.

II wojna światowa i jej okropności postawiły znak zapytania nad dotychczasowym porządkiem moralnym, a udział kobiet w działaniach wojennych, a zwłaszcza pracy wywiadowczej na zawsze odmienił ich status jako „męskiej własności”.

Rzecz jasna, zmiany te nie następowały równomiernie w całej Europie czy Ameryce Północnej. Konserwatywne społeczeństwa krajów bałkańskich czy fundamentalistyczne grupy protestanckie za oceanem nie przyjmowały do wiadomości zachodzących przemian.
Równie zachowawczy okazali się Szwajcarzy, którzy dopuścili panie do urn w 1974 roku, a w kantonie Appenzell szesnaście lat później.  Ale cóż się dziwić, wciągu ostatnich kilku stuleci w zasadzie nie wojowali, chyba tylko jako najemnicy…

Nawet w krajach socjalistycznych i w samej kolebce rewolucji, ZSRR, w których oficjalnie obchodzono Dzień Kobiet 8 marca, panie rzadko zasiadały w rządowych ławach, nie mówiąc o tym, iż żadnej nie udało się stanąć na czele rządzącej partii, czy nawet wejść do jej ścisłego kierownictwa.

Polska i tym razem okazała się pewnym ewenementem. Tutaj towarzysze, włącznie z pierwszymi sekretarzami, szarmancko całowali kobiety w rękę, a Zofia Grzyb jako pierwsza z nich zasiadła w ławach Biura Politycznego PZPR. Z drugiej strony, silny Kościół katolicki, który akcentował prymat tradycyjnych wartości nad „nowinkami ze świata” mocno przeciwstawiał się tendencjom feministycznym, czego skutki są widoczne do dzisiaj.

 

Rok 1968 -przełom czy przepaść

Rewolta 1968 roku na zawsze pogrzebała marzenia konserwatystów o harmonijnym społeczeństwie opartym o tradycyjny podział  ról na męskie i żeńskie.  Studenci, podbudowani książkami Herberta Marcuse’a i Jeana Paula Sartre’a, rozpoczęli własny marsz ku wolności, do którego przyłączały się kolejne grupy społeczne,  niezadowolone z mieszczańskiego, konsumpcyjnego modelu życia. „Dzieci-kwiaty”, narkotyki, hard rock, życie w komunach i wolna miłość stały się sztandarowymi hasłami zbuntowanego pokolenia.

Groźnym, ubocznym skutkiem radykalizowania się nastrojów stał się rozkwit ruchów anarchistycznych, z których niektóre, jak Frakcja Czerwonej Armii czy Czerwone Brygady, weszły na drogę terroryzmu, dopuszczając się licznych zbrodni. Na uniwersytetach zaczęło dochodzić do palenia tradycyjnych podręczników, a na transparentach dominowały  portrety Che Guevary  i Mao Zedonga. Syndrom wietnamski i wzrost napięcia na Bliskim Wschodzie po wojnie sześciodniowej dopełniły obrazu niszczenia.

Także ruch feministyczny znalazł się w trudnej sytuacji, gdyż w ramach retorsji partie konserwatywne i kościoły znów powróciły do dawnej retoryki podważającej celowość i znaczenie zmian.

 

Quo vadis domina*?

 

 

 

 

 

Autor: Leszek Stundis

Opublikowano: 24 lipiec 2017

Odsłon: 3007

Bezwzględny i okrutny król angielski Henryk VIII, znany ze swego zamiłowania do zmiany towarzyszek życia, odszedł ze świata w roku 1547, pozostawiając trójkę ewentualnych następców tronu. Najstarsza z niej była Maria Tudor, córka z jego pierwszego małżeństwa z Katarzyną Aragońską. Władca jednak chciał widzieć na tronie syna i dlatego odprawił matkę swojej pierworodnej, narażając się tym samym na konflikt z papieżami: Klemensem VII, a następnie Pawłem III. 

Efektem sporu stał się wydany przez angielskiego monarchę w listopadzie 1534 roku Akt Supremacji, w którym Henryk VIII uznał się głową angielskiego Kościoła, odrzucając tym samym prymat papieża w sprawach wiary.
Druga jego małżonka - Anna Boleyn - również nie dała mu syna. Jej dzieckiem była kolejna królewska córka Elżbieta, urodzona w 1533 roku. Przeszła później do historii jako Elżbieta I, zasiadająca na tronie nieprzerwanie przez 45 lat.
Dopiero trzecia królowa, Jane Seymour, powiła królowi upragnionego potomka Edwarda, który jako pierwszy z owej trójki przywdział na skronie angielską koronę.

Nieszczęśliwa księżniczka

Edward VI wstąpił na tron jako 10-letnie dziecko, które bez sprzeciwu wykonywało polecenia najpierw swego wuja Edwarda Seymoura, piastującego godność Lorda Protektora, a po jego upadku - Johna Dudleya, księcia Northuberland, kolejnego rzeczywistego władcy państwa.
Niechlubną rolę w zatruwaniu umysłu chłopca odegrał także arcybiskup Canterbury i prymas Anglii Thomas Cranmer. W 1552 nakłonił Edwarda do wydania 42 Artykułów Wiary, które wyraźnie określały protestancki charakter angielskiego Kościoła. Jednocześnie razem z Dudleyem doprowadził do ogłoszenia przez Edwarda nowego Aktu o Sukcesji, który pozbawiał obie jego siostry - Marię i Elżbietę - praw do tronu. Maria Tudor bowiem była zagorzałą katoliczką, Elżbieta natomiast, poddana surowemu wychowaniu, starała się nie poruszać spraw przyszłej religii, wypełniając posłusznie rolę, jaka przystała młodej księżniczce.

Kiedy 6 lipca 1553 roku chorowity Edward zakończył życie, Dudley i Cranmer wprowadzają na tron wnuczkę siostry Henryka VIII, równie uległą, lady Jane Grey. Po 9 dniach panowania nowej władczyni Rada Koronna zdobywa się jednak na odwagę i występuje przeciw księciu Northumberland. Lord Protektor zostaje ujęty w Cambridge i zmuszony do ogłoszenia królową Marię Tudor. Po krótkim procesie 22 sierpnia jego głowa toczy się po stopniach szafotu. Ale dla Elżbiety nie oznacza to wielkiej zmiany w życiu.

Maria obawia się popularności swej siostry, która występując zawsze w skromnych szatach podkreśla publicznie swoje czyste angielskie pochodzenie. Królowa zaś po matce jest przecież na wpół Hiszpanką. Jednocześnie wielu Anglików obawia się, że ich nowa władczyni ulegnie podszeptom hiszpańskiego ambasadora w Londynie Simona Renarda i poślubi hiszpańskiego następcę tronu Filipa. Dla Hiszpanii taki mariaż oznacza sojusz z Anglią przeciwko Francji, z którą od lat toczy wojnę o wpływy w Niderlandach i północnych Włoszech.
Obawy Anglików są uzasadnione. Maria przywraca katolicką religię, a głową angielskiego Kościoła na powrót ogłasza papieża. Latem 1554 roku decyduje się na planowane małżeństwo z Filipem, który jednak nie kwapi się do stałego przebywania u boku swej małżonki.

Na heretyków, za których uważa wszystkich bez wyjątku protestantów, spadają teraz surowe represje. W całym kraju zaczynają płonąć stosy, a ci którzy nie chcą utracić łask królowej, jak jej osobisty sekretarz Roger Ascham, zapierają się niedawnego wyznania. Również od Elżbiety królowa domaga się uczestnictwa w mszy świętej, niedwuznacznie dając jej do zrozumienia, że miejsce heretyków jest w murach twierdzy Tower. Oskarża ją ponadto o spiskowanie z grupą nieprzychylnych jej arystokratów.

Istotnie, grupa pod wodzą Thomasa Wyatta, Jamesa Crofta i hrabiego Norfolk planują wzniecić w całym kraju powstanie, a po zwycięstwie osadzić na tronie Elżbietę wraz z Edwardem Courtenayem, którego Elżbieta miałaby poślubić. Roztropna księżniczka odmawia jednak pamiętając, że w Tower nadal żyje uwięziona z rozkazu Marii lady Grey, a jej stronnicy nadal mają realną siłę. Wiosną 1554 Maria decyduje się osadzić w osławionej twierdzy także swoją siostrę, rozważając nawet możliwość jej egzekucji.
Niepokojące wieści dochodzą także ze Szkocji, gdzie coraz częściej mówi się o księżniczce Marii Stuart, spokrewnionej z Tudorami, jako o ewentualnej królowej Anglii. Zwłaszcza, że Maria wychowywana od wielu lat na francuskim dworze jest zaręczona z delfinem Franciszkiem II, a armia francuska uchodzi za jedną z najpotężniejszych w Europie.

Po krótkim okresie uwięzienia Elżbieta odzyskuje wolność. Jej popularność jest zbyt duża, aby można było ją bezkarnie usunąć. Odtąd przez cztery lata córka Anny Boleyn będzie większość czasu spędzać w zamku Hatfield, bacznie przyglądając się nieudolnej polityce siostry i zdobywając coraz większą rzeszę zwolenników.

Wojny, waśnie, intrygi

Ostatnie cztery lata rządów Marii to pasmo nieustannych klęsk zarówno w polityce zagranicznej, jak i wewnętrznej. Sojusz z Hiszpanią wciągnął Anglię w wojnę z Francją, której efektem była utrata w 1558 roku Calais, ostatniej angielskiej enklawy na kontynencie.
Utrata portu, który był najważniejszym punktem przeładunkowym angielskiej wełny, oznaczała niemal całkowity upadek głównego źródła dochodu Anglii, jakim był od wieków przemysł włókienniczy. Jednocześnie posłanie przez Marię około 300 protestantów na stos spowodowało wzrost opozycji w kraju i wybuch w 1556 roku nowego powstania, którego celem ponownie było oddanie tronu Elżbiecie.
Nie ustają także zabiegi cudzoziemskich władców o rękę Elżbiety, którzy w obliczu rychłego zgonu chorej królowej liczą na zajęcie tronu Anglii. Elżbieta jednak pozostaje nieustępliwa. Odrzuca kandydaturę arcyksięcia Austrii, z niczym odprawia posłów Gustawa Wazy, który chętnie by widział w Londynie swego syna Eryka.

17 listopada 1558 królowa Maria I Tudor umiera. Elżbieta bez przeszkód zostaje koronowana. Ma zresztą wielu zwolenników. Pomocną dłoń podaje jej William Cecil, lord Burghley, który obejmuje stanowisko sekretarza stanu. W otoczeniu królowej znajduje miejsce jej faworyt Robert Dudley, syn Williama, któremu Elżbieta wybaczyła jego udział w ofiarowaniu tronu Jane Grey. Mianuje go wielkim koniuszym, a jednocześnie obsypuje licznymi dobrami. Złośliwi uważają, że młodego arystokratę i monarchinię łączy nie tylko przyjaźń. Naprawa podupadłego skarbu państwa powierzona zostaje londyńskiemu kupcowi Thomasowi Greshamowi, który wsławił się sformułowaniem prawa o wypieraniu lepszego pieniądza przez gorszy, niezależnie od Kopernika. Królowa wie, że pierwszą rzeczą, jaką musi uregulować są sprawy religii. W tym celu decyduje się na przywrócenie narodowego Kościoła Anglii, podporządkowanego królowej. Daje jej to prawo mianowania prymasa i biskupów spośród oddanych sobie ludzi.

Godząc się na utratę Calais, posłowie Elżbiety podpisują w 1559 roku traktat z Francją w Cateau-Cambrésis, który kończy kosztowną wojnę. W tym czasie dumna władczyni odrzuca ponowną propozycję matrymonialną króla Hiszpanii urażona naleganiami Filipa II, aby przyjęła katolicyzm.

W 1560 Elżbieta decyduje się na pierwszą podróż po kraju, dzięki której może naocznie ocenić stan gospodarki swego królestwa. W tym czasie angielskie statki zaczynają penetrować coraz dalsze zakątki globu, tradycyjnie uważane za kolonie Hiszpanii i Portugalii. W 1561 roku ambasador Portugalii w Londynie złożył oficjalny protest, że okręty królowej prowadzą handel ze Złotym Wybrzeżem w Zachodniej Afryce, będącym według ambasadora posiadłością portugalską. Królowa zignorowała jednak posła tłumacząc, że Portugalia utrzymuje zaledwie parę fortów na wspomnianym obszarze i nie ma podstaw, by jej flota nie mogła prowadzić na nim swobodnej wymiany. Natomiast powoływanie się przez Portugalię na układ z Tordesillas sprzed prawie 70 lat dyplomacja angielska uznała za nietakt i anachronizm.

Widząc żałosny stan angielskiej gospodarki, Elżbieta wydaje liczne koncesje na handel i manufaktury, które mają podreperować sytuację ekonomiczną kraju. Przede wszystkim na wielką skalę powstają kuźnie i ludwisarnie, dzięki którym w szybkim tempie modernizuje się wojsko, a zwłaszcza artyleria.
Królowa angielska ma pełną świadomość, że podstawą potęgi jej państwa stanie się w przyszłości flota, która nawet przy braku silnej armii lądowej, będzie w stanie odeprzeć inwazję z kontynentu. Również dla rozwoju handlu zamorskiego własna flota wydaje się niezbędna, bowiem opłaty przewozowe i grasujący na morzach piraci stanowią realne zagrożenie dla całej gospodarki wyspiarskiego kraju.

Narodziny imperium

Jeszcze w 1555 roku patentem królowej Marii powołano do życia Kompanię Moskiewską, organizację kupiecką posiadającą monopol na handel z państwem Iwana Groźnego. Dopiero jednak Elżbieta I rozwinęła tę formę prowadzenia działalności gospodarczej na większą skalę, widząc w niej realną możliwość zwielokrotnienia dochodów królewskiego skarbca. Było to podyktowane koniecznością utrzymywania koniunktury na angielskiej giełdzie, której otwarcia dokonała osobiście w towarzystwie swego genialnego finansisty Greshama 23 stycznia 1571 roku.

Równocześnie Elżbieta dała przyzwolenie na działalność korsarską angielskich statków - zarówno na bliskich wodach europejskich, jak i na dalekich akwenach, na zachodniej półkuli. Korsarze mocno dawali się we znaki nie tylko wrogiej flocie hiszpańskiej, ale także statkom państw, z którymi Anglia utrzymywała, przynajmniej oficjalnie, poprawne stosunki. W ramach swoistej „rekompensaty”, załogi korsarskich statków dopuszczały się bowiem grabieży każdej napotkanej na morzu jednostki.

Korsarskie eskapady do Nowego Świata zaczęły się na wielką skalę od roku 1569, kiedy to John Hawkins poprowadził flotyllę trzech okrętów w celu sprzedaży niewolników pojmanych wcześniej w Afryce. Burza, która zagnała jego statki do meksykańskiego portu San Juan de Ulua stała się przyczyną tragedii większości ich załóg, które dostały się do hiszpańskiej niewoli. Sam Hawkins, jak również jego podopieczny, młody oficer Francis Drake, zdołali uciec i odtąd zaczęli w sposób coraz bardziej zuchwały napadać na hiszpańskie galeony oraz porty na karaibskich wybrzeżach.

Od 1571 roku Drake rozpoczął samodzielnie podejmować korsarskie wyprawy przeciwko Hiszpanom, przysparzając królowi Filipowi wiele strat. W latach 1577-80 Francis Drake jako pierwszy Anglik odbył podróż dookoła świata, za co królowa w rok później przyznała mu tytuł szlachecki.
Jeszcze w trakcie podróży Drake’a, w 1579, wydała patent dla Kompanii Wschodniej, który przyznawał jej wyłączność na handel bałtycki. Przez pewien czas Kompania ta prowadziła ożywioną wymianę z Polską, utrzymując nawet własny skład w Elblągu. Polska eksportowała wówczas drewno, zboże, a nawet skóry, które kupcy polscy zakupywali wcześniej na Wschodzie. Z kolei Anglia tradycyjnie dostarczała wełnianych tkanin.

Działalność obu kompanii, jak również dochody z korsarskich wypraw, doprowadziły gospodarkę angielską do rozkwitu, tak że już w 1573 skarb królewski był całkowicie oddłużony, a w latach 80. XVI wieku bilans płatniczy Anglii był dodatni.
Niestety, sukcesy na europejskiej scenie politycznej i pomyślność gospodarcza nie zapobiegły wewnętrznym kłopotom w państwie. Maria Stuart, która z powodów religijnych musiała opuścić rodzinną Szkocję, zaczęła ponownie domagać się angielskiej korony. Za karę zostaje uwięziona w zamku Tutbury. Jest jednak traktowana dobrze, bowiem nie tylko zachowuje swoją świtę, ale również swobodę poruszania się po okolicy i korespondencji.

Niemal od samego początku rozpoczyna knowania przeciwko Elżbiecie, nawiązując kontakt z ambasadorem hiszpańskim w Londynie i angielskimi katolikami. Prawdziwy skandal wybucha jednak, gdy nagle wychodzi na jaw, że uwięzioną eks-królową chce poślubić nie kto inny tylko sam książę Norfolk, jeden z największych dostojników królestwa.
W międzyczasie zorganizowani katolicy podnoszą rebelię, która ściąga na nich bardzo surowe represje ze strony Elżbiety. W ręce kata zostaje oddany niefortunny wielbiciel Marii Stuart, książę Norfolk. Świat katolicki jest poruszony masowymi egzekucjami powstańców. W konsekwencji papież Pius V nakłada na królową ekskomunikę, nie bacząc na jej wcześniejsze zapewnienia, że lojalnym katolikom nic nie grozi ze strony władz angielskich.

Królowa jednak pozostaje niezłomna. Przez 19 lat więzi swoją kuzynkę i rywalkę zarazem, aż wreszcie w 1587 decyduje się na jej stracenie. Prawie wszystkie katolickie dwory protestują. Filip II decyduje się na ostateczną rozprawę z królobójczynią i jej słabą, w jego przekonaniu, flotą. W Kadyksie gromadzi statki, prowiant i liczny korpus inwazyjny. Papież Sykstus V ofiarowuje królowi hiszpańskiemu pożyczkę i odpust zupełny dla wszystkich uczestników wyprawy na Anglię.
Jednakże w kwietniu 1587 Drake dokonuje śmiałego wypadu na wody Kadyksu i pali wspaniałe hiszpańskie okręty. Potęga morska Hiszpanii nie została jednak złamana. Latem 1588 Wielka Armada pod wodzą admirała Mediny-Sidonii wyrusza w stronę wód angielskich. Po drodze jednak zaskakuje ją burza i wiele jednostek zostaje uszkodzonych. Reszty zniszczenia dokonują nowoczesne jednostki angielskie dowodzone przez tak znakomitych dowódców jak lord Howard of Effingham, Francis Drake, John Hawkins i Martin Frobisher. Hiszpańska dominacja na morzu została bezpowrotnie złamana. Królowa obsypuje zaszczytami swoich ulubionych oficerów.

Ostatnie lata panowania Elżbiety I były wypełnione intensywną pracą nad dalszym umocnieniem potęgi Anglii. Drake i Hawkins z powodzeniem niszczyli hiszpańską flotę, dopóki nie padli ofiarami febry na Karaibach. W roku 1600 królowa wydała patent powołujący najpotężniejszą z kompanii handlowych- Kompanię Wschodnioindyjską. Jej zasięg działania obejmował prowadzenie wymiany z krajami w całej południowej i południowo-wschodniej Azji. Wkrótce Kompania zorganizowała własną armię i przystąpiła do podboju bogatych Indii Wschodnich.

Królowa Elżbieta I była nie tylko przewidującym politykiem. Jako osoba wykształcona, znająca trzy języki nowożytne oraz grekę i łacinę dbała o wszechstronny rozwój swoich uniwersytetów, wspierała artystów i uczonych. To właśnie w czasach jej panowania William Szekspir bawił londyńczyków swoimi sztukami w Globe Theatre, a Francis Bacon stworzył podstawy empiryzmu. Swoje poematy dedykowane królowej pisał dworzanin jej faworyta lorda Leicestera, Edmund Spenser, a Christopher Marlowe jeszcze przed Szekspirem stworzył tragedię, nazwaną później elżbietańską. Marlowe zresztą, jako jedyny z wielkich nie zabiegał o mecenat i burzliwe życie zakończył w wieku 29 lat, w bójce w tawernie.

Nie wolno również zapominać, że właśnie Elżbieta I wprowadziła pierwszą w nowożytnej Europie ustawę biorącą w opiekę najuboższych, tak zwane Prawo dla Ubogich. Nieurodzaj, głód i groźba rozruchów w roku 1597 sprawiły, że ta pierwsza prawdziwa królowa Anglii potrafiła zdobyć się na nowoczesne myślenie.
Leszek Stundis