Filozofia (el)
- Autor: Wiesław Sztumski
- Odsłon: 6068
Wcale nie jest pewne, czy odrodzi się jeszcze kiedyś społeczeństwo wolne, chociażby takie, jakim jeszcze do niedawna było.
Krańcowa wolność prowadzi narody i jednostki do skrajnego niewolnictwa. (Cyceron)
Wolność można rozpatrywać w aspekcie metafizycznym, dziejowym i społecznym jako zjawisko, stan lub cechę. Tutaj ograniczam się do aspektu społecznego i traktuję ją jak cechę praktycznie niezbywalną, chociaż ulega ona stopniowej redukcji w wyniku postępu cywilizacyjnego. Jakby w zamian za to rośnie zniewolenie w wielu obszarach życia społecznego.
Spadek wolności bilansuje się ze wzrostem niewolenia. Faktycznie, przyszło już chyba żyć w epoce neoniewolnictwa i wcale nie jest pewne, czy nastąpi w historii kolejny renesans - czy odrodzi się jeszcze kiedyś społeczeństwo wolne, chociażby takie, jakim jeszcze do niedawna było. W wyniku ewolucji społecznej łatwo popada się w niewolę, ale wyzwolenie się z niej jest niezwykle trudne i może dokonać się w wyniku działań rewolucyjnych. Dowodzi tego historyczne doświadczenie ludzkości i doświadczenie życiowe każdego człowieka. A niestety, marsz ku zniewoleniu jest procesem nieodwracalnym.
Wolność jest cechą gatunkową ludzi
O wolności czegoś innego mówi się raczej w znaczeniu metaforycznym. Wolność uznaję za cechę gatunkową człowieka na równi ze świadomością i duchowością oraz jako warunek niezbędny do urzeczywistniania jego dalszych cech istotnych i funkcji.
W potocznym odczuciu, być wolnym, to znaczy myśleć, zachowywać się lub czynić w sposób nie uwarunkowany, nieustalony i nienarzucony przez jakiś przymus. W tym rozumieniu wolnym byłby wyłącznie ktoś w pełni niezależny od środowiska przyrodniczego i społecznego, w którym żyje. Rzecz jasna, jest to wolność absolutna, abstrakcyjna i urojona, o której można tylko pomarzyć.
Faktycznie żyje się wśród innych ludzi i rzeczy, z którymi stale wchodzi się w różnorakie związki, oddziaływania wzajemne i zależności, co zmusza do nieustannego kontaktowania się z nimi - fizycznego lub duchowego. I tylko w ramach tych zależności oraz uwarunkowań wzajemnych można zachowywać się, myśleć i postępować jak się chce, czyli być wolnym. Wówczas jest wolność rzeczywista, z jaką ma się codziennie do czynienia. Siłą rzeczy jest ona ograniczona, konkretna i względna. Nawet, gdy u jej podstaw leży tzw. wolna wola. Tak pojmowana wolność będzie przedmiotem dalszych rozważań.
Wolność jest cechą nabywaną
Wolność jest cechą nabywaną w ciągu życia w wyniku rozwoju biologicznego oraz uczestnictwa w życiu społecznym, a nie cechą wrodzoną. Nikt nie rodzi się wolnym, raczej przeciwnie - maksymalnie zniewolony jest noworodek. Jednostka zwiększa swoja wolność w trakcie rozwoju biologicznego i społecznego (socjalizacji). Życie wspólnotowe czyni ją wolną, chociaż ustala wymiary, granice i obszary wolności.
Potrzeba „bycia wolnym" pochodzi z samego faktu życia, które jest pewną formą aktywności i z dążenia do przeżycia, co wymaga aktywności polegającej na przeciwstawianiu się różnym zagrożeniom. Bowiem działać można tylko wtedy, gdy jest się wolnym, a zakres działania jest proporcjonalny do posiadanej wolności.
Między aktywnością i wolnością zachodzi sprzężenie zwrotne dodatnie - jedno nie może obyć się bez drugiego i wzrasta wraz z drugim. Dzięki aktywności jest się wolnym, a będąc wolnym można być aktywnym.
Bycie wolnym uznaje się za coś dobrego, mimo że nie wiadomo, czy większą możliwość przeżycia ma ten, kto jest bardziej wolny. Możliwe, że jest inaczej. Wydaje się, że większe prawdopodobieństwo przeżycia (spokojnego) ma ten, kto wskutek nikłej wolności ogranicza swą aktywność i nie naraża się ani siłom przyrody, ani innym ludziom lub instytucjom. Przeżywa ten, czyj stopień wolności ogranicza się do jednego wyboru - trafnego i skutecznego, a więc kto jest maksymalnie zniewolony, a nie ten, kto może dokonywać wielu wyborów, ale bezskutecznych. (Np. gdy ktoś musi się poddać operacji w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia, a więc, gdy jest przymuszony, ma szansę przeżyć, ale gdy sam ma zdecydować o terminie jej wykonania, zazwyczaj odsuwa go tak dalece, że może być już za późno na ratunek i może nie dożyć.)
Nieraz łatwiej żyje się wówczas, gdy się jest zniewolonym i gdy można dokonywać niewielu wyborów. Życie, przetrwanie i wolność spłatają się w jedną całość. Z tego powodu wolność jest warunkiem koniecznym do życia i przetrwania. Dlatego przede wszystkim każdy, kierując się instynktem samozachowawczym, broni się przed utratą wolności, a utraciwszy ją, pragnie szybko odzyskać.
Samo życie człowieka, polegające na aktywności biologicznej, społecznej i duchowej wymaga wolności i gwarantuje bycie wolnym. Jednak nie można być ani w pełni wolnym (na to nie pozwalają uwarunkowania środowiskowe), ani całkowicie zniewolonym (dopóki się żyje, jest się aktywnym).
Wolność jest cechą stopniowalną
Zawsze jest się wolnym w takim lub innym stopniu, przy czym stopień wolności nie może mieć wartości zero ani nieskończoność. Wolność nie tylko jest cechą stopniowalną, ale porównywalną subiektywnie i obiektywnie mierzalną. Można ją na przykład mierzyć za pomocą liczby wyborów, jakich można dokonać w danej sytuacji.
Najniższy stopień wolności w danej sytuacji życiowej ma się wtedy, gdy są tylko dwa możliwe wybory - „tak" lub „nie". Zazwyczaj dysponuje się większą ilością wyborów alternatywnych. Ich liczba zależy od stopnia rozeznania sytuacji i od wiedzy o możliwych wyborach. Im więcej można dokonać wyborów alternatywnych i podjąć decyzji, dróg wyjścia i rozwiązań, tym bardziej jest się wolnym.
Jednak obiektywnie mierzona wolność nie musi pokrywać się z subiektywnym odczuwaniem stopnia wolności. Dzięki wolności człowiek uniezależnia się od swego środowiska; może zmieniać swoje otoczenie i relacje z nim, warunki życia i samego siebie; jest w stanie zachowywać się, działać i myśleć jak chce, nie licząc się z nikim i z niczym, nawet gdyby to groziło przykrymi konsekwencjami.
Ta chęć niezależności nie bierze się jednak z wolnej woli, wrodzonej lub nadanej przez boga, której istnienia nie potwierdza zresztą współczesna nauka, lecz z czynników psychobiologicznych: popędów, instynktu, ambicji, poczucia bezkarności, przeceny własnych możliwości, odczuwania potrzeby oderwania się od realiów życia albo ze zwykłej przekory. Wolność jest ograniczona przez środowisko zewnętrzne (sieci uwarunkowań przyrodniczych i społecznych) i wewnętrzne (całokształt uwarunkowań somatycznych, świadomościowych, emocjonalnych i duchowych, własne sumienie i nakazy wewnętrzne), przez materialne warunki życia (głównie przez warunki ekonomiczne) i idealne (całokształt uwarunkowań kulturowych - normy obyczajowe i religijne, stereotypy, przepisy prawne itp.).
Postęp cywilizacji mnoży ograniczniki wolności i potęguje je, a jednocześnie wyposaża ludzi w coraz skuteczniejsze instrumenty przeciwstawiania się im. Nie nadążają one jednak za wzrostem liczby ograniczników wolności. Wskutek tego ciągle zmniejsza się zakres i stopień wolności. W konsekwencji, postępowi cywilizacyjnemu towarzyszy postępujące zniewolenie.
Wolność jest cechą wielowymiarową.
Tyle jest wymiarów wolności, ile sfer życia, albo obszarów działalności człowieka: myślenie, poznanie, twórczość, technika, produkcja, gospodarka, polityka, religia, kultura, sztuka, nauka, komunikacja itd. Rozważania o „wolności w ogóle" bez odniesienia jej do konkretnej sfery działań jest jałowe. Nadanie im sensu wymaga podwójnej relatywizacji i konkretyzacji wolności: ze względu na człowieka - o czyją wolność chodzi i na jej wymiar - czego ona dotyczy.
Wolność może mieć wymiar indywidualny lub grupowy. Trudno orzec, jak mają się do siebie te dwa wymiary wolności, a w szczególności, czy wolność grupy przekłada się na wolność jednostki i na odwrót, czy w zniewolonym społeczeństwie jednostka może być wolna, a w wolnym społeczeństwie - zniewolona.
Nie wydaje się, aby w wolnym społeczeństwie każdy człowiek musiał być wolny, a w zniewolonym - niewolny, z tej prostej przyczyny, że elementy zbioru nie muszą mieć jego cech. W zniewolonym społeczeństwie zawsze znajdzie się jak nie taki, to inny obszar, gdzie nie tylko można czuć się wolnym, ale w pewnym stopniu swobodnie działać. Jeśli nie da się realizować wolności w jednym wymiarze, to udaje się w przynajmniej jednym z pozostałych.
Żaden ustrój totalitarny ani żadna sieć determinacyjnych zależności nie były w stanie zniewolić jednostki absolutnie. A zniewoleniu w jednym wymiarze towarzyszył wzrost wolności w innym w wyniku substytucji wymiarów wolności, która była możliwa dzięki znajdywaniu pewnych luk w instrumentach przymusu.
Bywa też tak, że żyjąc w ustroju liberalnym, a więc w społeczeństwie zapewniającym jak największą wolność, niektórzy ludzie wcale nie chcą korzystać z jej dobrodziejstwa i dobrowolnie rezygnują z możliwości swobodnego działania i wolnych wyborów. Wolą poddawać się rządom a nawet dyktatowi innych, ponieważ nie chcą się trudzić dokonywaniem wyborów i podejmowaniem decyzji. Chcą też w ten sposób uchylić się od osobistej odpowiedzialności za błędne wybory.
Wolność polega nie tylko na możliwości odrywania się od aktualnych problemów egzystencji, ale również od tego, co wydarzyło się dawniej. Jest to możliwe dzięki predyspozycji mózgu do usuwania z pamięci tego, co z jakichś powodów uznaje się teraz za niepotrzebne albo szkodliwe.
Wiesław Sztumski
Od redakcji: Jest to pierwsza z dwóch części rozważań Autora nt. wolności i zniewolenia człowieka w czasach współczesnych. Kolejna ukaże się w numerze majowym.
- Autor: Wiesław Sztumski
- Odsłon: 2836
Religia, ideologia, polityka
Przez religię rozumiem wierzenia i praktyki odnoszące się do pośredniczenia między tym, co uznaje się za świętość (sacrum) lub boskość i tym, co ludzkie, albo świeckie (profanum). Inaczej mówiąc, między światem sensorycznym i iluzorycznym, albo między realnymi ludźmi (jednostkami lub zbiorowościami) i ich wyobrażeniami.
Religia jest ogniwem pośrednim pomiędzy człowiekiem a bytami nadludzkimi, które są przeważnie personifikowane: mocami nadprzyrodniczymi, duchami, absolutami, bóstwami itp. Dwa są zatem najważniejsze składniki religii – wiara, która zazwyczaj bywa sformalizowana na wzór systemu dedukcyjnego wywodzonego z dogmatów, oraz rytuały (kulty), które też są w jakiś sposób formalizowane za pomocą liturgii, symboliki, stereotypów lub programów.
To określenie religii nawiązuje do definicji podanej przez Korneliusza Piotra Thiele’go: „Religią nazywamy w sensie ogólnym stosunek pomiędzy człowiekiem i potęgą nadludzką, w którą on wierzy i od której czuje się zależny. Stosunek ten znajduje swój wyraz w specjalnych uczuciach (zaufanie i lęk), wyobrażeniach (wiara) i czynnościach (modlitwy, obrzędy, wśród nich specjalne ofiary), a także w wypełnianiu moralnych przykazań”.(C. P. Tiele, N. Söderblom, Kompendium der Religionsgeschichte, Berlin 1931, s. 3).
Deflacja wiary religijnej
Co jest religią, zależy od kontekstu społeczno-historycznego oraz od określenia linii demarkacyjnej miedzy sacrum a profanum. A jest ono różne w różnych kulturach. Ostatnio w naszej cywilizacji, przede wszystkim wskutek odchodzenia od paradygmatu myślenia binarnego spowodowanego postępem wiedzy i techniki, postępuje proces rozmywania się linii demarkacyjnej między świętością a świeckością, podobnie jak ulegają zatarciu granice między wielu innymi ekstremami. Nie jest ona już linią, lecz rozszerzającą się wstęgą.
Symptomatyczne dla zacierania się różnic między sacrum a profanum jest na przykład nieodróżnianie odświętności od powszedniości (zanikanie różnicy między dniami świątecznymi a roboczymi), zanikanie różnicy między intymnością, która zawsze była jakimś tajemniczym sacrum, a ekshibicjonizmem, czyli upublicznieniem oraz profanacją intymności; zanikanie różnic między wzniosłością a pospolitością wskutek mnożenia różnych uroczystości, dni świątecznych, rocznic, miesięcznic oraz dni rozmaitych grup zawodowych, orientacji seksualnych, krawatów, kotów, zakochanych itd.
Nie ma już dnia w kalendarzu, który nie byłby dniem kogoś lub czegoś (nawet wielu na raz) w skali krajowej i międzynarodowej (pisałem o tym w artykule Granica między sacrum a profanum, SN, Nr 11/12). W konsekwencji, zakresy pojęć sacrum i profanum coraz bardziej pokrywają się - święte staje się świeckim, wskutek czego szybko postępuje erozja świętości.
Cechą charakterystyczną religii (ściślej: wiary oraz poglądów religijnych) jest to, że w zasadzie nie podlega ona weryfikacji. W przypadku, kiedy ma się do czynienia ze sformalizowaną wiarą, można co najwyżej weryfikować religię na podstawie kryterium niesprzeczności z innymi poglądami i kryterium zgodności z dogmatami. Ale zastosowanie tych kryteriów nie uprawnia do stwierdzenia prawdziwości religii (ani wiary) w arystotelesowskim sensie zgodności treści wypowiedzi, odnoszącej się do rzeczywistości - głównie sensorycznej - z tą rzeczywistością.
Symptomatyczna dla człowieka religijnego jest wiara w istnienie jakiegoś osobowego bóstwa, które wysłuchuje jego modlitw oraz wiara w jakąś formę "życia po życiu" (nieśmiertelność). (p. J. H. Leuba, The Belief in God and Immortality: A Psychological, Anthropological and Statistical Study, Sherman, French & Co., Boston, 1916).
Te dwie wiary są jakby zakodowane w tzw. module religijnym naszego mózgu (w „genie wiary”) i dlatego religijność ludzi i religia w ogóle nigdy nie zanikną, wbrew przewidywaniom niektórych scjentystów i ideologów ateizmu. (p. J. Giordano, J. Engebretson, Neural and cognitive basis of spiritual experience: biopsychosocial and ethical implications for clinical medicine, w: Explore – The Journal of Science and Healing, Vol. 2, Issue 3, 2006).
Natomiast zmieniają się postawy religijne ludzi. Obecnie tam, gdzie panuje cywilizacja zachodnia, przeważa postawa religijna, która nie bierze się z wiary podbudowanej odczuciami mistycznymi i przekonaniami metafizycznymi, lecz głównie z rytuałów. (p. A. Brodziak, Kto i co wyznacza ducha naszej epoki? - czyli o ramach kondycji psychicznej współczesnych ludzi, http://pwsz.nysa.pl/~andrzej.brodziak/filozofia.htm; 18.11.2015). Jeśli tak jest, to świadczy to o spadku wiary dogłębnej i wzroście wiary powierzchownej, czyli w jakimś stopniu o deflacji wiary religijnej.
Potęga ideologii
Ideologię definiuję jako wyrażający interesy grupowe i ufundowany na określonym systemie wartości ogół poglądów, wyobrażeń i przekonań danej grupy społecznej odnoszących się do świata i życia ludzi, głównie społecznego. Wyraża się ją za pomocą symboli, mitów, schematów myślowych i struktur językowych.
Ideologia określa rolę jednostek i zbiorowości w życiu społecznym, kształt oraz zasady funkcjonowania struktur społecznych (politycznych, ekonomicznych itd.). Jest ona jednym z czynników wpływających na wizerunek świata i światopogląd.
Jednak obraz świata zbudowany na ideologii nie tylko odbiega od tego, jakim świat jest naprawdę, ale zazwyczaj bywa intencjonalnie przebarwiony i zafałszowany. Wszak zadaniem ideologii nie jest głoszenie prawdy, lecz jak największe oddziaływanie elit, bądź przywódców, na masy społeczne, by zmotywować je i zorganizować do działań na rzecz osiągnięcia zaplanowanych celów zawartych w programach politycznych.
Trzeba więc tworzyć maksymalnie wyidealizowane wizerunki doskonałego świata przyszłego i wizje lepszego życia społecznego oraz złudne obietnice, gdyż tylko one, kiedy stają się marzeniami mas, mobilizują do radykalnej aktywności. Przecież każdy pragnie mieć lepiej niż teraz ma i żyć w świecie lepszym od teraźniejszego. Ideologie ukierunkowują działania polityczne na spełnianie marzeń w dokładnie nieokreślonej przyszłości, nawet, jeśli ich spełnienie jest prawie niemożliwe, albo nieprawdopodobne.
O potędze ideologii jako bodźca do przekształcania rzeczywistości społecznej świadczy liczba jej zwolenników, a tym ich więcej, im więcej fantasmagorii i nierealnych obietnic. W naturze człowieka leży karmienie się iluzjami i pocieszanie się nadzieją. (Wybory parlamentarne pokazują, że przeważnie wygrywają te partie, które prezentują masom programy nierealne, a nie te, których programy są rzeczowe i osadzone na rzeczywistych i sprawdzonych przesłankach).
Oprócz ideologii postępowych, które mają na celu przekształcanie rzeczywistości społecznej, są też konserwatywne, których celem jest niedokonywanie żadnych zmian i utrwalanie status quo. Ci, którym wiedzie się źle, optują za ideologią postępową w przeciwieństwie do tych, którym wiedzie się dobrze.
Niestety, cztery piąte populacji świata żyje w ubóstwie i tyle samo jest niezadowolonych z tego, co już osiągnęło. Dlatego za ideologiami postępowymi, na dodatek zawierającymi hasła populistyczne, opowiada się znaczna większość ludzi i one mają większe szanse na pobudzanie ludzi do dokonywania transformacji w systemach społecznych.
W rezultacie, w dotychczasowej historii ludzkości stale przebijała się tendencja do postępu społecznego, mimo pewnych okresów stabilności lub regresu. Nie wiadomo, czy dalej tak będzie, czy w wyniku globalizacji i wyrównywania się potencjałów ekonomicznych i zarazem standardów życia po osiągnięciu jakiegoś górnego pułapu, ta tendencja nie odwróci się i zwycięskimi nie okażą się ideologie konserwatywne. Na razie wydaje się to mało prawdopodobne, co nie znaczy, że jest niemożliwe.
Ze względu na to, że ideologię konstytuują wyobrażenia, idee, wizje i utopie, a więc elementy znajdujące się w świecie pomyślanym lub fantastycznym, a nie w sensorycznym, nie da się orzekać ani o jej prawdziwości, ani o fałszu.
Ideologia nie podlega weryfikacji w sensie naukowym ani arystotelesowskim. Nie dlatego akceptuje się ją, że jest prawdziwa, tylko, że jest słuszna – że się podoba, że jest zgodna z jakimś systemem wartości lub oczekiwaniami i że służy interesom indywidualnym, albo grupowym. O jej uznawaniu czy wyznawaniu decydują kryteria estetyczne, aksjologiczne, światopoglądowe i polityczne.
Religia z ideologią
Wiązanie się religii z ideologią postępowało w ich obopólnym interesie niemal od zarania dziejów w wyniku wykorzystywania ideologii dla celów religijnych, a religii - jako instrumentu ideologii. Między religią i ideologią jest podobieństwo, które zwiększa się między innymi w miarę włączania elementów religijnych w zakres ideologii oraz upolityczniania się religii. Obecnie osiągnęło ono już taki stopień, że oddzielenie religii od ideologii jest coraz trudniejsze z uwagi na wiele elementów wspólnych, m.in.:
Ze względu na strukturę.
Są one konceptualizowane przede wszystkim za pomocą pojęć abstrakcyjnych, również niemających żadnego odpowiednika tak w rzeczywistości sensorycznej jak i pomyślanej, a także za pomocą pojęć, których desygnatów nie jest się w stanie sobie wyobrazić, jak w przypadku bóstwa (jeśli nie zostało ono spersonifikowane, albo uprzedmiotowione), czyli pojęć pustych.
Ze względu na program.
Tworzą one odpowiednie programy realizacji wizji innego, lepszego człowieka, społeczeństwa i państwa. Religia realizuje program bezwzględnego podporządkowania się bóstwom, instytucjom i funkcjonariuszom kościelnym rzekomo reprezentującym bóstwa, a ideologia również realizuje program podporządkowania się, ale władzy państwowej, instytucjom i funkcjonariuszom administracji państwowej lub partyjnej.
Ze względu na cel.
Po pierwsze, ich celem jest integracja mas na podstawie określonych poglądów po to, by działały one i poświęcały się na rzecz realizacji zadań zawartych w programach.
Po drugie, celem ich jest wyjaśnianie zjawisk i znalezienie odpowiedzi na pytania o sens oraz sposób istnienia człowieka i świata.
Ze względu na poznanie.
Intencjonalnie tworzą one i implementują baśniowe, albo fałszywe obrazy świata ufundowane na mitach lub kłamstwach, żeby odwrócić uwagę mas od realiów i skierować ją na sprawy i problemy wydumane, które sztucznie podnosi się do rangi najważniejszych dla ludzi i świata w myśl reguły: im więcej poświęcamy się sprawom nieba, tym mniej obchodzi nas Ziemia.
Ze względu na zastosowania praktyczne.
Po pierwsze, organizują one masy, pobudzają je do aktywności społecznej oraz politycznej ukierunkowanej na osiąganie celów nakreślonych w programach i przyczyniają się do zabezpieczenia i realizacji interesów grup zwolenników lub wyznawców.
Po drugie, legitymizują działania władz świeckich sprawiając wrażenie, że władze te pochodzą z woli bóstw, albo z naturalnych (obiektywnych) procesów rozwoju społecznego, na które jednostki i masy mogą wpływać w mocno ograniczonym stopniu.
Po trzecie, uprawomocniają władze kościelne wmawiając ludziom, że reprezentują one bóstwa na Ziemi, a w takim razie podwładni nie mają na nie żadnego wpływu.
Ze względu na szkodliwość społeczną.
Często głoszą one hasła i zasady humanitaryzmu i konieczność przestrzegania etycznych norm postępowania, które pełnią raczej rolę przynęty. Zazwyczaj nikt się nimi nie przejmuje i dlatego pozostają czczymi deklaracjami.
Nagminne łamanie podstawowych zasad humanitaryzmu: równości, sprawiedliwości społecznej i miłości bliźniego przekształca humanitaryzm ideologii i religii w pseudohumanitaryzm. Dzięki tym hasłom, tylko elity lub jednostki sprawujące władzę, a nie masy społeczne, osiągają realne i wymierne korzyści. W istocie, hasła humanitaryzmu głoszone przez religię i ideologię są instrumentalnie wykorzystywane do tworzenia głębokich podziałów ludzi, nawet na obozy wrogie sobie i zwalczające się nawzajem, gdyż częściej od czegoś konkretnego i rzeczy materialnych przedmiotem antagonizmów i walk jest coś abstrakcyjnego i idee. Świadczą o tym choćby akty samobójczych ataków terrorystycznych dokonywane przez fanatyków islamskich. A największym powodem do sprzeczek nie jest obraza człowieka, lecz bóstwa, w które on wierzy. Dowodem na to są na przykład terrorystyczne akty odwetu islamistów w odpowiedzi na satyryczne wizerunki Allacha i agresywne zachowania katolików i prowadzone przez ich wojny w obronie krzyża będącego symbolem ich Boga, wiary i kultu.
Pod rękę z polityką
Alians rozmaitych religii z polityką istniał od dawna i narastał z upływem wieków. Jednak szczególnie zacieśniały się związki polityki z religiami monoteistycznymi: judaizmem, chrześcijaństwem (ściślej: katolicyzmem) oraz islamem. Ze sprzężenia religii z polityką nie wynika nic dobrego dla społeczeństwa. Nawet kult jednostki utożsamiający jakiegoś władcę (przywódcę) z bogiem jest jednym ze szkodliwych skutków związku polityki z religią monoteistyczną. Nie byłby on możliwy w przypadku związania się polityki z religią politeistyczną, bo wtedy trzeba by ubóstwiać nie jednego władcę, lecz wielu, a więc nie byłby to już kult tylko jednej osoby.
Odkąd w 337 r. cesarz Konstanty I przyjął na łożu śmierci wiarę chrześcijańską, monarchia rzymska, która uznawała się za imperium i rościła sobie pretensje do władzy globalnej, zerwała z rzymskim politeizmem i związała się z monoteizmem chrześcijańskim. Wkrótce władzę świecką (w pewnym sensie globalną) sprawował jeden cesarz, a władzę kościelną – jeden papież.
Wraz z panowaniem jednego cesarza pod jednym Bogiem skończyła się poliarchia (przeciwieństwo monarchii) i skończył się politeizm.
(p. Almut Hofert, Kaisertum und Kalifat: Der imperiale monotheismus im fruch- und Hochmittelalter (Globalgeschichte), Frankfurt M.,2015), Frankfurt M. 2015). Jednak wkrótce to przymierze papieży z monarchami okazało się niekorzystne dla monarchów, bowiem zostali oni podporządkowani władzy papieży i biskupów, którzy ich koronowali, manipulowali nimi, sterowali ich polityką i wymuszali od nich daniny oraz przywileje wynikające z konkordatów.
Również teraz to sprzężenie kościoła rzymskokatolickiego z władzą świecką, a właściwie nieformalna i często skryta dominacja kościoła w różnych obszarach polityki, szkodzi państwu, kształtowaniu sie społeczeństwa obywatelskiego i hamuje rozwój demokracji oraz postęp cywilizacyjny.
Wiele argumentów teoretycznych i faktów zaczerpniętych z doświadczenia historycznego przemawia za słusznością hipotezy, że religie politeistyczne są o wiele mniej podatne na wpływy ideologii świeckich aniżeli monoteistyczne. W zasadzie ani buddyzm, ani taoizm nie uległy liczącej się ideologizacji i nie wykazują zakusów imperialistycznych - w szczególności nie prowadzą wojen mających na celu wyznaniowy (ekumeniczny) podbój świata - w przeciwieństwie do katolicyzmu i islamu, które niemal całkowicie przekształcają się w ideologie polityczne.
Jedynie katolicyzm realizuje od dawna swoje cele ekspansjonistyczne za pomocą rozprzestrzeniającego się tzw. ruchu misyjnego w celu chrystianizacji „wierzących inaczej”. A de facto misje są przyczółkami, bazami lub agenturami kościoła katolickiego znajdującymi się na wszystkich kontynentach i w wielu nieochrzczonych i nieskonkordatyzowanych jeszcze państwach, które kościół usiłuje podbijać na drodze pokojowej by powiększyć liczbę swych wyznawców. (Judaizm reprezentowany przez państwo Izrael tylko w minimalnym stopniu realizuje cele ekspansjonistyczne, dokonując aneksji niewielkich terytoriów państw ościennych.)
Toteż faktycznie w historii występował ekspansjonizm chrześcijański i islamski, a w ostatnich latach również terroryzm chrześcijański w wymiarze lokalnym (np. w Północnej Irlandii) oraz terroryzm islamski, który przybiera wymiar globalny. Dzieje się tak dlatego, ponieważ religie monoteistyczne często, szybko i łatwo przybierają postać fundamentalizmów z inspiracji ideologicznej i w wyniku kurczowego trzymania się niezmiennych dogmatów.
Znamienne jest to, że teraz fundamentaliści islamscy utworzyli swoje Państwo Islamskie, tak jak wcześniej wyznawcy judaizmu i chrześcijanie uznający się za „ludy wybrane” utworzyli swoje państwa - Watykan i Izrael. O ile te ostatnie są uznane przez inne państwa i są podmiotami prawa międzynarodowego, to pierwsze jeszcze nie, ale z pewnością będzie dążyć do uzyskania takiego samego statusu politycznego i uznania międzynarodowego. Przecież muzułmanie wcale nie są gorsi od żydów i katolików. Inne kościoły - politeistyczne i panteistyczne - nie mają i sądzę, że nie będą mieć takich aspiracji do stanowienia własnych państw.
Watykan daje zły przykład innym kościołom monoteistycznym. Dostrzegają one ogromne korzyści dla Kościoła wynikające z przyznania mu statusu państwa, dającego gwarancję ochrony przez społeczność międzynarodową oraz możliwość uczestniczenia w polityce światowej. Korzyści wynikają również z uznawania Watykanu za ogólnoświatowy autorytet moralny, nie mówiąc już o aspekcie finansowym.
A w ogóle realizacja polityki imperialistycznej przez jakikolwiek kościół jest skuteczniejsza, gdy ma on wsparcie we własnej państwowości i w organizacjach międzynarodowych. (Dziwne i symptomatyczne jest, że na sesje ogólne ONZ zaprasza się tylko głowę Kościoła katolickiego.) Na razie ekumena w sensie współistnienia i współpracy różnych kościołów i dążenia do jedności wyznawców różnych religii pozostaje wciąż tylko pobożnym życzeniem przywódców Kościoła katolickiego i ma nikłą szansę powodzenia. Głównie dlatego, że wielkie kościoły, przede wszystkim monoteistyczne, konkurują ze sobą w walce o dusze i o sfery wpływów, również o władzę i bogactwo. I żaden nie chce uznać prymatu Watykanu.
Religie monoteistyczne pojawiły się dopiero na pewnym etapie ewolucji społecznej. Obecnie współistnieją z religiami politeistycznymi. Trudno dziś przewidzieć, jak będzie przebiegać dalszy ich rozwój, czy kiedyś zanikną religie politeistyczne, czy monoteistyczne. Na razie górują monoteistyczne. Sądzę jednak, że byłoby lepiej dla dobra ludzkości, gdyby zlikwidowano monoteizm z jego negatywnymi konsekwencjami.
Wiesław Sztumski
22 listopada 2015
- Autor: Wiesław Sztumski
- Odsłon: 2212
Kto mówi językiem niezrozumiałym dla nikogo poza nim, nie mówi w ogóle. Mówić, to mówić do kogoś.
Hans Georg Gadamer
Natura społeczna człowieka urzeczywistnia się między innymi wskutek intraspołecznego (wewnątrz grup, organizacji i społeczeństw) i interspołecznego (między grupami, organizacjami i społeczeństwami) komunikowania się ludzi ze sobą.
Komunikowanie się polega na wymianie komunikatów zawierających informacje o sobie, albo o swoim otoczeniu albo o czymś innym, co było, jest lub będzie.
Podobno, cechą odróżniającą człowieka od innych zwierząt, nawet naczelnych, jest wysoce wykształcona zdolność komunikowania się.
Jednak można mieć wątpliwość co do tego, ponieważ zwierzęta też mają jakoś (dokładnie nie wiemy, jak wysoce) rozwiniętą umiejętność porozumiewania się ze sobą, przynajmniej w obrębie własnego gatunku. Cechą odróżniającą ludzi od zwierząt jest raczej zdolność operowania wyrazami abstrakcyjnymi.
Ważną funkcją komunikowania się jest transmisja informacji. Oprócz tej funkcji spełnia inne:
Zazwyczaj komunikacja werbalna splata się z niewerbalną. Jest ona jednak uboższa od niewerbalnej ze względu na formy (najuboższa jest graficzna, ponieważ tekst napisany jest emocjonalnie obojętny). Być może dlatego o wiele więcej informacji można przekazywać w formie niewerbalnej niż w werbalnej.
Albert Mehrabian, amerykański naukowiec, który zapoczątkował badania zachowań niewerbalnych, dowiódł, że 55% informacji czerpiemy z komunikacji niewerbalnej, 38% z tonu głosu, a tylko 7% z komunikatów werbalnych. I choć do tego zgłasza się obecnie różne zastrzeżenia, to w określonych sytuacjach wyniki badań Mehrabiana sprawdzają się.
Werbalnie można komunikować się tylko w obrębie jednego gatunku, a i to najlepiej zdaje egzamin w grupach homogenicznych, tzn. ludzi o podobnych cechach, np. o podobnym poziomie wykształcenia, profesji, zamożności, miejsca zamieszkania itp.
Natomiast w komunikacji międzygatunkowej korzysta się prawie wyłącznie z niewerbalnych sposobów komunikowania się. Dobrze wiedzą o tym właściciele zwierząt domowych, w szczególności psów. (Podobno zdarzają się także przypadki, kiedy pies potrafi odczytać jakieś słowo, albo ikonę, czyli „poczuć pismo nosem”.)
W swoich rozważaniach ograniczam się do funkcji przekazywania informacji w inter- i intraspołecznej komunikacji werbalnej - do sposobu komunikowania się za pomocą słów przekazywanych w formie fonicznej lub graficznej.
Ważna jakość
Transmisji informacji dokonuje się za pomocą komunikatów wysyłanych od nadawcy do odbiorcy. A zatem, w procesie przekazywania informacji uczestniczą: nadawca, komunikat i odbiorca. Zwykle nadawcę dzieli od odbiorcy pewna przestrzeń fizyczna lub społeczna, albo obie na raz.
W tych przestrzeniach może dochodzić do deformacji komunikatów, która nie zależy od nadawcy. Wówczas odbiorca dostaje informację zniekształconą, niezgodną z zamiarem nadawcy. A jeśli w tych przestrzeniach (zwanych też kanałami informacji) pojawi się ktoś, kto celowo deformuje komunikat, informacja zawarta w nim może być przekłamana albo nieprawdziwa.
Im większa jest przestrzeń dzieląca nadawcę od odbiorcy, im więcej rzeczy i osób pośredniczy w przekazie komunikatu (zwłaszcza działających intencjonalnie w celu przekazania informacji nieodpowiadającej woli nadawcy) i im większy jest dystans fizyczny, społeczny albo psychiczny między nimi, tym większe jest prawdopodobieństwo odbioru informacji zniekształconej i nieprawdziwej.
Do deformacji komunikatu przyczyniają się również czynniki obiektywne: zakłócenia transmisji spowodowane zjawiskami fizycznymi, szumy itp.
Na niewłaściwy odbiór komunikatu bardziej wpływa dystans społeczny i psychologiczny niż fizyczny lub geometryczny. Przez dystans społeczny, rozumiem różnice kulturowe, światopoglądowe, polityczne, wyznaniowe, edukacyjne (poziomu wykształcenia), różnice wynikające z zajmowanej pozycji (hierarchii) społecznej, różnice zawodowe, majątkowe itp. między nadawcą (adresantem) a odbiorą (adresatem) komunikatu.
A przez dystans psychiczny rozumiem różnice osobowościowe, charakterologiczne, behawioralne, emocjonalne i interakcyjne (kontaktowe), jakie dzielą nadawcę od odbiorcy komunikatu.
Na jakość odbieranego komunikatu istotny wpływ wywiera środowisko, w którym odbywa się jego przekaz (również sceneria), podobieństwo cech nadawcy i odbiorcy oraz symetria intencji jednego i drugiego (chęć zrozumienia się).
W związku z tym trzeba po pierwsze, w miarę możliwości odpowiednio oczyścić środowisko (kanał przekazu komunikatu) z czynników, jakie mogą zaburzać lub deformować przekazywane wiadomości. Te zakłócenia da się usunąć łatwiej z przestrzeni fizycznej niż ze społecznej, zwłaszcza, gdy przekaz realizuje się w obecności audytorium o zróżnicowanych poglądach i interesach.
Po drugie, należy starać się maksymalnie skracać dystans społeczny i psychologiczny dzielący adresanta od adresata. A po trzecie, powinno się dobierać takich adresantów i adresatów komunikatu, którym zależy na poprawnym zrozumieniu komunikatu, a nie na wypowiadaniu w nim swojego zdania na jakiś temat bez względu na treść komunikatu.
Kiedy słucha się komunikatów przekazywanych szerokiej publiczności przez różnych przedstawicieli władzy oraz debat (zazwyczaj sprowadzających się do pytań i odpowiedzi) w środkach przekazu masowego podczas konferencji prasowych i telewizyjnych, albo briefingów, to od razu rzuca się w oczy (raczej w uszy) nieznajomość wyżej wymienionych zaleceń, albo pogarda dla nich.
Sztuka rozmowy
Fragment wypowiedzi Gadamera ukazanej w motto „Mówić, to mówić do kogoś” interpretuję w ten sposób, że rozmowa z kimś (mówienie do kogoś) ma wtedy sens, jeśli ten ktoś jest w stanie rozumieć wypowiadane do niego słowa i chce zrozumieć wypowiedzi kierowane do niego. W przeciwnym wypadku lepiej milczeć.
Dyskusja polega na ciągłym przekazywaniu komunikatów między jej uczestnikami w czasie jej trwania. Celem jest dojście do wspólnego stanowiska (konsensusu) w wyniku właściwego rozumienia wypowiadanych zdań lub adekwatnej recepcji przekazywanych informacji.
Tymczasem w naszym kraju - i w krajach podobnych do naszego - praktyka dyskusji daleko odbiega od teorii jej poprawności, od dyrektyw erystyki. (Nie jest tak w tych krajach, gdzie w wyniku odpowiedniej edukacji - uwzględniającej zarówno treść wypowiedzi jak i jej formę - wykształcił się odpowiednio wysoki poziom kultury debat, sporów i zwykłych rozmów.) Dlatego u nas w większości przypadków dyskusje, spory - elit i zwykłych obywateli - do niczego nie prowadzą, niczemu nie służą (są jałowe) i budzą zniesmaczenie u ludzi przysłuchujących się im. Zdegustowani swoje oburzenie wyrażają na stronach internetowych a także w rozmowach prywatnych, w licznych komentarzach krytycznych, prześmiewczych, złośliwych i niekiedy dosadnych, a nawet wulgarnych.
Oto kilka przykładów.
a) Fałszywa ocena zadawanych pytań. W czasie konferencji prasowej ktoś usłyszał niewygodne dla siebie pytanie zadane przez dziennikarza. Zamiast odpowiedzieć na nie zgodnie ze swą wiedzą i nie skłamać, albo przyznać się do niewiedzy, udaje, że nie rozumie pytania, nie wie, o co w nim chodzi (gorzej dla niego, jeśli nie udaje, lecz naprawdę nie rozumie) i proponuje by zorganizować szkolenie dla dziennikarzy w celu nauczenia ich, jakie mają zadawać pytania - wygodne dla niego, zrozumiałe i political correct.
b) Zbyt duży dysonans społeczny. W czasie dyskusji często zdarza się, że zadający pytanie (lub zabierający glos w dyskusji) jest mądrzejszy od prelegenta. Wtedy ma się do czynienia z dystansem społecznym w zakresie edukacji i z naruszeniem symetrii między wiedzą adresanta i adresata komunikatu. Wymiana informacji między nimi (debata) jeszcze bardziej potwierdza ten dystans, pogłębia go i do niczego nie prowadzi – jest bezcelowa.
c) Nieprawidłowy dobór uczestników dyskusji. W dyskusjach publicznych (przed telewizorami albo odbiornikami radiowymi) na temat ściśle sprecyzowany przez moderatora, goście zaproszeni do programu czują się w obowiązku (zresztą za to im płacą) wypowiedzieć się. Im częściej, im dłużej, głupiej i z większą zajadłością mówią, tym lepiej są postrzegani i zapamiętani przez telewidzów lub radiosłuchaczy. I zazwyczaj, nie rozumiejąc się nawzajem, mówią od rzeczy i przekrzykują się, jakby siła przekonywania rosła z natężeniem głosu, a ekspresja była miernikiem prawdy. d)To zdarza się, gdy moderator dobrał dyskutantów, których różni znaczny dystans społeczny i psychologiczny. Kierują się oni mocno zróżnicowanymi i niezbijalnymi poglądami i wcale nie są skłonni do ustępstw i przyznania racji interlokutorom, ani nie mają zamiaru dojść do wspólnych wniosków i konsensusu. Ich celem jest zaistnieć medialnie i zdezawuować innych rozmówców, zwłaszcza prezentujących inne opcje polityczne, albo światopoglądowe. Werbalnemu komunikowaniu się towarzyszy komunikowanie się niewerbalne, które w takiej dyskusji dominuje. Być może specjalnie tak się robi, żeby dyskusji nadać koloryt emocjonalny, bo to poprawia wskaźnik oglądalności lub słuchalności audycji, mimo że w gruncie rzeczy jest to marnotrawstwo drogiego czasu antenowego, za które płacą abonenci radiowi i telewizyjni.
d) Celowe pozorowanie niezrozumienia komunikatu. Jakaś międzynarodowa instytucja kontrolna odnosi się krytycznie do funkcjonowania jakiegoś państwa i przekazuje swoje uwagi oraz wnioski w formie jasno i logicznie sformułowanego komunikatu. Jego adresat albo nie rozumie go w wyniku dysonansu społecznego (politycznego), albo w przypadku, gdy zawarte w nim uwagi pokontrolne nie odpowiadają mu z jakichś względów, rozmyślnie nie chce zrozumieć tego komunikatu i udaje, że nie wie, o co chodzi. Wtedy odwraca się kota ogonem i odpowiada nie na temat, albo twierdzi, że te uwagi nie odnoszą się do niego, ponieważ - jak sądzi - wszystko jest w porządku. W ten sposób „robi głupka” z instytucji kontrolnej i dalej działa po swojemu, jakby nigdy nic złego się nie stało, chociaż reszta świata wyraża odmienne zdanie na ten temat. Lekceważy się komunikat wskutek faktycznego, albo celowo pozorowanego niezrozumienia go i zachowuje się tak, jak w znanym przysłowiu ludowym: „Pluj komu w twarz, a on myśli, że deszcz pada”. Jest to pewna odmiana błędu w dyskusji nazywanego ignoratio elenchi (nie zrozumienie oponenta).
e) Pogwałcenie zasady minimum dystansu psychologicznego. Jaskrawym przykładem tego jest dyskusja z człowiekiem charakteryzującym się osobowością psychopatyczną (występuje ona u wielu przywódców politycznych – ludzi „chorych na władzę” oraz ludzi o skłonnościach dyktatorskich i fundamentalistycznych, którzy są „chorzy na posiadanie niepodważalnej racji”, bez względu na fakty, które jej przeczą). Osoby takie nie uznają żadnych (najbardziej wiarygodnych, nawet naukowych) kontrargumentów w dyskusjach i z typowym uporem maniaków powtarzają swoje wydumane i „chore” opinie. Z takimi lepiej w ogóle nie dyskutować w myśl zasady: „Z głupim nie wdawaj się w spór”. Najlepiej ignorować ich, albo omijać z daleka.
f)Za silna i częsta ingerencja w wypowiedzi dyskutantów. W wielu dyskusjach publicznych emitowanych na żywo w naszej telewizji ma miejsce zbyt częste lub za mocne wtrącanie się moderatora do wypowiedzi dyskutantów. Wynika to z chęci pokazania się i pochwalenia swoją wiedzą. Skutkiem tego jest przerywanie wątku dyskusji i wprowadzanie bełkotu i chaosu.
g) Brak posumowania. Jest to nagminne zjawisko, które bierze się ze złego przygotowania się moderatora do swojej roli (czynnik subiektywny) i z konieczności zmieszczenia się w czasie przewidzianym dla audycji (czynnik obiektywny). Przy dobrym wyczuciu czasu przez moderatora, przestrzeganiu reżymu czasowego i ograniczeniu ingerencji w wypowiedzi dyskutantów zawsze można znaleźć czas na dokonanie krótkiego podsumowania.
Takich przykładów, czerpanych z naszej rzeczywistości społecznej (politycznej), można by przytaczać więcej i dokonywać ich klasyfikacji oraz analiz z punktu widzenia psychologii społecznej. Ale przytoczone powyżej dostatecznie uzasadniają obawy o jakość debat publicznych w naszym kraju; świadczą o braku wiedzy z zakresu erystyki u dyskutantów i moderatorów. Dyskusja jest nieodzownym elementem demokracji. Quasi-dyskusje , a w szczególności pozorowane, niszczą demokrację w równym stopniu, jak ich brak, redukując ją do autorytaryzmu.
Wiesław Sztumski
- Autor: Wiesław Sztumski
- Odsłon: 2497
Ludzie już nie wierzą w system demokratyczny, bo nie dotrzymuje obietnic. Widzimy to na przykładzie chociażby kryzysu migracji.* Zygmunt Bauman
Państwa demokratyczne (głównie zachodnie) przeżywają coraz częściej różne kryzysy przede wszystkim za sprawą niesprawdzania się demokracji w warunkach neoliberalizmu i globalnej walki konkurencyjnej na obecnym etapie ewolucji społecznej. Powszechnie sądzi się, że demokracja nie jest wprawdzie doskonałym ustrojem politycznym, ale najlepszym z możliwych. To nieprawda. Jeśli jest najlepszym ustrojem, to nie spośród możliwych, tylko ze znanych dotychczas. Powinna realizować się dzięki władzy ludu, jak to wynika z tłumaczenia greckiego słowa δῆμος.
Tyle, że demos ma wiele znaczeń: obywatele; lud; społeczność wolnych obywateli, dorosłych mężczyzn, stałych mieszkańców posiadających polityczne prawo głosu; ogół pełnoprawnych obywateli (ujętych w spisach stałych mieszkańców gmin). Mimo to, przyzwyczajono nas, by przez demos rozumieć lud, w którego skład wchodzą przeciętni obywatele, a także pospólstwo. (Wskutek tego funkcjonował taki dziwoląg językowy, jak „demokracja ludowa” - tak nazwano ustrój socjalistyczny.)
Jeśli rządzić ma tak rozumiany lud, to równie dobrze może rządzić tłum, albo plebs - wtedy demokracja staje się ochlokracją. To na razie nie grozi, chociaż pojawiają się pewne symptomy i tendencje do tego. Gorsze jest natomiast to, że coraz częściej „lud” reprezentują głupi, albo bandyci, albo jedni i drudzy na raz. (p. Takie sobie myśli o głupocie, SN Nr 4/2013).
Czy naprawdę władzę nad ludem, społeczeństwem, albo narodem powinni sprawować tacy ludzie? Współczesna demokracja jest dalece odległa od jej wzorca klasycznego - demokracji ateńskiej, kiedy rządzili obywatele zacni, prawi i najmądrzejsi, czyli sprawiedliwi.
Erozja demokracji
Demokracja sprawdza się dobrze, gdy jest bezpośrednia, albo w niewielkich społecznościach (organizacjach, państwach), gdzie stosunek reprezentantów władzy (rządzących) do pozostałych członków społeczności (rządzonych) jest duży.
Jej sens ulega erozji w miarę tego, jak wzrasta liczebność organizacji społecznych i ludność państwa. A to jest nieuniknione w dzisiejszym świecie, w którym populacja przekroczyła siedem miliardów i nadal rośnie. Wtedy garstka ludzi rządzi milionami. Sprawują oni władzę tak bardzo pośrednio, że trudno im jest o kontakt z masami, a realny wpływ społeczeństwa na decyzje władców jest tak znikomy, że fatycznie iluzoryczny.
Wówczas też rządzący ekstrapolują legitymizację swojego panowania w sposób nieuzasadniony: jeśli wybrało ich tylko 30% wyborców - a taka jest przeciętna frekwencja w wyborach parlamentarnych i samorządowych - to uważają, że zostali wybrani przez całe społeczeństwo i czują się w pełni upoważnieni do reprezentacji wszystkich i do samodzielnego podejmowania decyzji “w imieniu całego społeczeństwa”. Między innymi stąd bierze się buta takiej władzy i lekceważenie przez nią większości społeczeństwa. Istota demokracji „władza w rękach ludu” przekształca się stopniowo w swoje przeciwstawieństwo „lud w rękach władzy”. Fundamentem demokracji jest poszanowanie i ochrona podstawowych wartości będących istotnymi prawami jednostek: wolności, sprawiedliwości, równości i porządku. Tymczasem coraz mniej się ich przestrzega. Stają się coraz bardziej hasłami lub zaklęciami propagandowymi funkcjonującymi w rzeczywistości pomyślanej, a nie sensorycznej.
Zamiast wolności jest zniewolenie.
Stopniowe, ale szybkie zniewalanie ludzi postępuje proporcjonalnie do wynalazków technicznych i rozwoju cywilizacji zachodniej. Doszło już do tego, że paradoksalnie w czasach neoliberalizmu pojawiło się neoniewolnictwo. Różni się ono od niewolnictwa antycznego. Współczesne niewolnictwo nie ogranicza się tylko do jednowymiarowego zniewolenia formalnoprawnego, czyli do podziału na panów i niewolników. Ma ono więcej wymiarów, płaszczyzn i form. Nigdzie nie jest oficjalnym ustrojem społecznym, ani strukturą sankcjonowaną przez prawo. Przecież w demokratycznym świecie formalnie każdy człowiek jest wolny - przynajmniej tak mu się zdaje. A mimo to, liberalizm restytuuje niewolnictwo. Zniewala ludzi nieformalnie, pozaprawnie i skrycie, ale skutecznie i tworzy z nich faktycznych niewolników „wolnego świata". Zniewolenie dokonuje się coraz szybciej, w skali globalnej i ogarnęło niemal wszystkie sfery życia. Zniewala się ludzi tak, żeby nie zauważyli, kiedy znaleźli się w niewoli. Wykorzystuje się wyrafinowane metody naukowe i techniki zniewalania.
Teraz nie ma ludzi wolnych, bo faktycznie każdy jest zniewolony w jakimś stopniu i aspekcie. Staliśmy się niewolnikami techniki (wskutek wyręczania się na co dzień coraz większą liczbą urządzeń i nadmiernego zawierzania nowoczesnym systemom zabezpieczającym) i sposobów zachowań narzucanych przez kodeksy etyczne, modę, kanon PR i snobistyczne naśladownictwo. Niewolnikami wulgarności i chamstwa, kłamstwa. Także niewolnikami reklamy, bezczynności, bogactwa, brzydoty, czasu zegarowego, zniszczonej przestrzeni społecznej i układów społecznych (p. SN Nr 5/2011 - Pęd ku zniewoleniu)
Naruszana jest również wolność słowa i wyznania - kościoły panujące i fundamentalistyczne narzucają swe religie i zwalczają, nawet fizycznie, swoich konkurentów, agnostyków i ateistów. A w związku z rosnącą falą terroryzmu (faktycznie niewypowiedzianą i pełzającą wojną światową), coraz bardziej ogranicza się wolność osobistą i prywatność ludzi, poddając ich coraz większej inwigilacji.
Coraz mniej przestrzegane są swobody obywatelskie i prawa człowieka.
Procesom postępującej koncentracji kapitału i władzy wraz z globalizacją towarzyszy wzrost centralizacji i standaryzacji, a w konsekwencji wprowadzanie nieformalnej dyktatury w ramach ustrojów demokratycznych i liberalnych. Przejawia się ona w narzucaniu kanonów mody, stylów myślenia, standardów konsumpcji, wzorów osobowych itd. za pomocą mass mediów i przemyślnych technik manipulacji społecznej. W ustroju liberalno-demokratycznym ludzie stoją wobec dylematu: jak największa wolność czy maksymalne bezpieczeństwo?. Próbują go rozstrzygać na zasadzie złotego środka: tak dalece ograniczać wolność, jak tego wymaga bezpieczeństwo. Ale do jak wysokiego poziomu zagrożenia może doprowadzić rozwój demokracji neoliberalnej oraz do jakiego stopnia można jeszcze ograniczać wolność, żeby demokracja nie przekształciła się w totalitaryzm?
Zamiast sprawiedliwości jest niesprawiedliwość.
Powszechnie odczuwa się niesprawiedliwe prawo i jego nieskuteczność. Coraz częściej wyroki sądów bywają stronnicze, podyktowane względami politycznymi, partyjnymi, ideologicznymi lub światopoglądowymi. Ściga się biednych obywateli i drobnych przestępców, a nietykalni i bezkarni są bogaci i wielcy aferzyści w myśl zasady: „ukradniesz złotówkę, jesteś złodziejem, ukradniesz miliony, jesteś sprytnym i cenionym biznesmenem i jako bandyta masz duże szanse dostać się do władz”.
Zamiast równości są pogłębiające się nierówności.
Hasło „równość wobec prawa” funkcjonuje bardziej w sferze życzeniowej. Niby konstytucje i przepisy prawne państw demokratycznych gwarantują równość wszystkim obywatelom, ale w rzeczywistości ogranicza się działanie instytucji stojących na straży konstytucji i prawa. W konsekwencji tego są obywatele „równi i równiejsi”.
Nierówność ma miejsce także w dostępie do informacji (wbrew idei społeczeństwa informatycznego), do oświaty (wbrew idei społeczeństwa wiedzy) i do dóbr (wbrew idei społeczeństwa konsumpcyjnego).
Ludzie są bardzo zróżnicowani ze względu na nierówną dystrybucję dóbr.
Różnice stanu majątkowego wciąż pogłębiają się: biedni coraz bardziej biednieją, a bogaci – bogacą się. I to coraz szybciej, tak w skali lokalnej, w poszczególnych krajach, jak i w globalnej. Średnio proporcja bogatych do biednych w poszczególnych krajach i w całym świecie wynosi 1:5. Jeden procent najbogatszych Ziemian posiada taki majątek jak 99% pozostałych, a w latach 2010-2014 ich majątek powiększył się jeszcze o 44%.
Zamiast porządku i bezpieczeństwa jest chaos i wiele poważnych zagrożeń.
Ustrój demokratyczny powinien zapewniać porządek społeczny i bezpieczeństwo wszystkim obywatelom. Uznaje się to za jedną z jego zalet. Tymczasem wskutek panoszącego się relatywizmu etycznego i przesadnej liberalizacji standardów zachowań porządek społeczny pozostawia wiele do życzenia, mimo ogromnej liczby kodeksów etycznych oraz przepisów prawnych. Erozja porządku społecznego sprzyja zmniejszeniu stopnia bezpieczeństwa. Coraz częściej i na coraz większą skalę mają miejsce działania przestępcze oraz akty terrorystyczne, które są coraz lepiej przygotowane. Postępuje przeradzanie się przestępczości jednostkowej i lokalnej w przestępczość zbiorową i organizowaną w skali międzynarodowej - jest to jeden z negatywnych efektów globalizacji, z którą nie radzą sobie organy ścigania. Mnożą się również akty terroryzmu, wobec których aparat państwowy poszczególnych krajów i międzynarodowe akcje prewencyjne oraz działania brygad antyterrorystycznych są całkowicie bezsilne. Powszechny i łatwy dostęp do broni przyczynia się do znacznego poczucia realnego zagrożenia i do wzrostu zabójstw. Zbrodniarzami i terrorystami bywają nie tylko osoby wywodzące się z kręgów przestępczych, ale nawet tzw. porządni ludzie, których nikt by o to nie podejrzewał. Stają się oni często zabójcami wbrew swej woli, zmuszani groźbami lub pod wpływem narkotyków, albo wskutek „prania mózgu” przez różne organizacje polityczne, także religijne - monoteistyczne i fundamentalistyczne. Wobec tego inwigilacja obywateli i penetracja środowisk podejrzanych w celu wykrycia potencjalnych terrorystów jest nieskuteczna i nie ma sensu - stwarza tylko pozory zapewnienia bezpieczeństwa ludziom.
Doszło już do tego, że nikt nie jest nigdzie bezpieczny: ani we własnym domu, ani na zewnątrz. Na dobrą sprawę należałoby wzorem Francji w każdym państwie, a głównie w tzw. państwach zachodnich, wprowadzić stan wojenny. Tylko co to da?
Do zagrożeń ze strony różnych przestępców dochodzą jeszcze zagrożenia zwane ekologicznymi.
Nie tylko te, jakie biorą się z degradacji środowiska przyrodniczego, ale również społecznego i duchowego. O ile środowisko przyrodnicze podlega coraz lepszej ochronie i próbuje się je rewaloryzować na ile się da, to w sprawie ratowania środowiska społecznego i duchowego przed postępującą degradacją w zasadzie nic się nie robi. Raczej przeciwnie, postępuje ona bezkarnie i na coraz szerszą skalę. Ignoruje się ją tak, jakby miała mniejszy wpływ na pogorszenie kondycji człowieka. Erozja porządku społecznego rodzi niepewność i chaos, który urasta do kwestii globalnej (p. SN Nr 1/2016 - Dla myślących o świecie).
Nieosiągalne dobro wspólne
Sądzi się, że zaletami demokracji są dobro wspólne i tolerancja. Ale czy na pewno? Dobro wspólne – całego społeczeństwa lub znacznej większości – jest praktycznie nieosiągalne w warunkach systemu kapitalistycznego, w którym funkcjonuje demokracja neoliberalna. Tylko wąskie grupy beneficjentów tego systemu i ustroju - finansjera i politycy - dbają o swoje dobro wspólne. Reszta społeczeństwa ich nie obchodzi.
Brak zainteresowania dobrem wspólnym wzrasta wraz z mnożeniem się postaw egoistycznych, które towarzyszy postępującej walce konkurencyjnej, nie tylko w sferze ekonomii.
Postawy tolerancji też zanikają - z różnych przyczyn. Do nietolerancji nawołują niektórzy politycy, ideologowie i reprezentanci kościołów z powodów subiektywnych. A obiektywną przyczyną wzrostu nietolerancji są zagrożenia wynikające z masowej migracji, jaka ostatnio ma miejsce. Tubylcy boją się o uratę miejsc pracy, pogorszenie standardu życia, zanik swojej kultury, religii i własnych obyczajów – słowem o utratę swej państwowości i tożsamości etnicznej oraz kulturowej. Te obawy nie są całkiem bezpodstawne, chociaż bywają też przesadne. Od braku tolerancji tylko krok do ksenofobii i agresji. Do zalet demokracji zalicza się również wpływ narodu na władzę - współdecydowanie, wpływ na politykę, możliwość usunięcia złej władzy i wzrost aktywności społecznej. Formalnie naród może wpływać na władzę, współdecydować o polityce i podejmowaniu decyzji i zmieniać władców, którzy zawiedli oczekiwania. Faktycznie może w bardzo wąskim zakresie, albo wcale. Partie rządzące, zwłaszcza gdy mają większość parlamentarną, nie pozwalają na to i jeśli „z łaski” wprowadzają wnioski mniejszości pod obrady parlamentu, to z góry wiadomo, jaki będzie wynik. Podobnie ma się rzecz z wnioskami o odwoływanie nieudolnych członków rządu. Czy zdarzyło się kiedykolwiek w naszym demokratycznym kraju, żeby odwołano jakiegoś nieudacznika senatora, posła czy radnego? A przecież jest ich wielu, nawet w Europarlamencie (tam na dodatek nie znają języków obcych, a i własnym posługują się z trudem, albo mówią od rzeczy).
Kto dostał nawet znikomą liczbę głosów i został demokratycznie wybrany do władz, funkcjonuje na prawach „świętej krowy”, chronionej immunitetami, „układami” i kolesiami partyjnymi. Nikt i nic nie jest w stanie go usunąć. Najwyżej zostanie upomniany lub dostanie naganę, co nie ma żadnego znaczenia. I dalej „działa”, i psuje państwo i jego image w oczach obywateli oraz na arenie międzynarodowej.
Prawdą jest, że rośnie aktywność społeczeństwa, ale negatywna, wtedy, gdy czuje się ono zagrożone przez władzę. Tyle, że z tej aktywności praktycznie nic nie wynika - władza ignoruje ją, bo będąc bezkarną, może sobie na to pozwolić. Dla niej ważny jest spokój, żeby jej nie przeszkadzać i by dotrwała do kolejnych wyborów.
Natomiast nikła jest aktywność pozytywna społeczeństwa skierowana na doskonalenie władzy i sytuacji w państwie. Może dlatego, że i tak głosu narodu nikt nie słucha. Władza na co dzień zajęta jest sobą (sprawowaniem urzędu, walką o egoiczne interesy, albo pozorowaniem pracy), a tylko „od święta”, zwłaszcza w okresie kampanii wyborczych, spotyka się z narodem i udaje, że wsłuchuje się w jego bolączki, rady lub propozycje.
Zresztą, w dzisiejszych czasach o losach państw, narodów i świata decydują „rządy ponadnarodowe” – krupierzy dziejów (p. SN Nr 3/2011 - Krupierzy dziejów). Tak więc, te zalety demokracji są pozorne i częścią iluzorycznego obrazu demokracji – swoistego opium dla ludu, któremu wydaje się, że rządzi.
Demokracja współczesna jest patologiczna.
Jej antyczną formę idealną wyparły realne formy wypaczone, takie jak: demokracja pozorna (rzeczywiste mechanizmy władzy ukrywają się za parawanem instytucji demokratycznych), pseudodemokracja (większość podejmuje decyzje, ale jest zależna od charyzmatycznego przywódcy, który nią steruje) oraz demokracja fasadowa (instytucje demokratyczne stanowią parawan dla nieformalnych ośrodków władzy). Można mieć poważną wątpliwość, czy ustrój nazywany demokracją ma jeszcze cokolwiek wspólnego z nią w rzeczywistości. Wiesław Sztumski
*Żródło: http://wiadomosci.onet.pl/swiat/zygmunt-bauman-w-el-pais-mamy-do-czynienia-z-kryzysem-demokracji/p6vbe4; z dn.01.02.2016