Humanistyka el
- Autor: Anna Leszkowska
- Odsłon: 1725
Statystyki są nieubłagane - Polacy nie czytają. Od tej smutnej refleksji istnieje jeden wyjątek. Fenomen zainteresowania powieścią kryminalną.
Ten rodzaj literatury ma się dobrze. Co więcej, jej autorzy potrafią nieźle zarobić, zwłaszcza gdy ich twórczość zostaje zaadaptowana przez film czy telewizję.
Klasycy
Trudno dzisiaj wskazać na początki polskiej prozy kryminalnej. Wątki sensacyjne można bowiem odnaleźć w XVII- wiecznych pamiętnikach szlacheckich, w tym Jana Chryzostoma Paska czy u wielkich romantyków jak choćby w Balladynie Juliusza Słowackiego. Krwią ociekają niektóre ballady Adama Mickiewicza, a w dwudziestoleciu międzywojennym pojawia się cała plejada autorów tej twórczości z Tadeuszem Dołęgą- Mostowiczem na czele.
W czasie II wojny światowej Niemcy także tolerowali na łamach koncesjonowanej prasy sensacyjne nowelki, za pisanie których po wojnie niektórym autorom, jak Alfredowi Szklarskiemu wytoczono procesy i na parę lat posadzono w więzieniu.
W okresie stalinizmu kryminał był surowo zakazany, ale już w czasie odwilży na literackiej scenie pojawiają się kolejne gwiazdy powieści kryminalnej jak Joanna Chmielewska, autorka słynnego Lesia. W PRL-u w sferze kryminału dominuje tzw. powieść milicyjna, w której dzielni funkcjonariusze MO zwalczają przestępcze podziemie, waluciarzy i spekulantów. Tu jednak podtekst ideologiczny jest bardzo wyraźny. Wiele z tych książek czy komiksów staje się kanwą słuchowisk, filmów czy seriali jak choćby Zbrodniarz, który ukradł zbrodnię Janusza Majewskiego czy wyreżyserowany przez Stanisława Bareję Kapitan Sowa na tropie oraz znacznie późniejszy Krzysztofa Szmagiera 07 zgłoś się.
Likwidacja cenzury stworzyła dogodne warunki do tworzenia powieści kryminalnych różnej maści. Towarzyszące temu wydarzeniu zmiany obyczajowe doprowadziły, że współczesny polski kryminał przesiąknięty jest erotyką, często nawet bardzo brutalną.
Nestor
Jedną z najciekawszych postaci w środowisku autorów kryminalnych jest Tadeusz Cegielski (1948), z zawodu historyk, profesor na UW, który twórczość literacką uprawia niejako na marginesie swego podstawowego zajęcia. Nie ma zbyt dużego dorobku, zaledwie kilka książek, ale ich akcja rozgrywa się w w okresie stalinowskiego mroku oraz wczesnego PRL-u. Główny bohater, oficer MO Ryszard Wirski to przedwojenny komisarz Policji Państwowej i granatowy policjant w czasie okupacji, któremu jakoś udało się przejść sito weryfikacyjne i zasilić szeregi MO. Tu słowo wyjaśnienia - władza ludowa rzeczywiście przyjęła kilkuset przedwojennych funkcjonariuszy, gdyż nie dysponowała własnymi zasobami kadrowymi, które wpierw należało wykształcić.
Morderstwo w Alei Róż doskonale oddaje atmosferę wczesnych lat 50. W niewyjaśnionych okolicznościach ginie sekretarz z wojewódzkiego komitetu PZPR i śledztwo powierzają Wirskiemu, któremu ma towarzyszyć, a właściwie go kontrolować bezwzględny major UB o wdzięcznym nazwisku Kowadło. Panowie rywalizują, choć przewaga oficera bezpieczeństwa, cieszącego się zaufaniem władz nie ulega wątpliwości. Wirski rozwiązuje sprawę, dzięki czemu pozostaje w milicji. W przeciwnym wypadku zostałby z niej usunięty, a być może nawet oskarżony o wrogą działalność i skazany na wieloletnie więzienie.
Lata 90.
W latach 90. debiutują wybitni twórcy kryminałów m.in. Marek Krajewski (1966), filolog klasyczny z Wrocławia. Akcja wielu jego powieści (np. Śmierć w Breslau, Dżuma w Breslau, Widma w mieście Breslau) rozgrywa się w tym mieście, a jego głównym bohaterem jest niemiecki policjant Eberhardt Mock, który przechodzi wszystkie szczeble policyjnej kariery, od szeregowego funkcjonariusza aż po dyrektora urzędu kryminalnego we Wrocławiu. Akcja rozgrywa się na przestrzeni kilkudziesięciu lat i autor obok dawki budzącej grozę sensacji podarowuje czytelnikowi smakowity kąsek w postaci burzliwych, ale jakże barwnych dziejów tego prastarego grodu.
W drugim cyklu powieściowym (m.in. Głowa Minotaura, Erynie, Liczba Charona, Rzeki Hadesu) Krajewski oprowadza nas po przedwojennym, polskim Lwowie, w którym dzieją się okropne, jeżące włos na głowie, rzeczy. Mordy, gwałty, bezwzględni przestępcy są na porządku dziennym, a zwalczający je komisarz Edward Popielski to bezwzględny policjant nie stroniący od kieliszka i prostytutek, taki polski „brudny Harry”, ale obdarzony dużą wrażliwością. Dobrze wykształcony, znający grekę i łacinę, potrafi odnajdywać się zarówno w świecie zbrodniarzy jak i akademików z uniwersytetu lwowskiego.
Ryszard Ćwirlej (1964) jest kontynuatorem powieści milicyjnej, ale już bez ideologicznej otoczki. Akcja jego książek (m.in. Trzynasty dzień tygodnia, Masz to jak w banku, Śliski interes) rozgrywa się w Wielkopolsce, a jego bohaterem jest zespół milicjantów z komendy wojewódzkiej w Poznaniu. Rozwiązują mroczne zagadki kryminalne, którym towarzyszą mocno zakrapiane posiłki, ochocze korzystanie z uroków pań najstarszej profesji świata, a nawet drobne szwindle. Jeden z członków ekipy jest nawet w zażyłych stosunkach z niejakim Grubińskim, „ojcem chrzestnym” poznańskich cinkciarzy i innych szemranych geszeftów, gdyż razem uczęszczali do tej samej klasy. Najbardziej barwną postacią jest będący wiecznie na rauszu, brutalny aspirant Olkiewicz, o którym swego czasu napisał Olaf Lubaszenko, iż łączy w sobie cechy wojaka Szwejka, Franciszka Dolasa i brudnego Harry’ego.
Natomiast w wydanej niedawno powieści Tylko umarli wiedzą Ćwirlej przenosi czytelnika do przedwojennej Wielkopolski, podzielonej pomiędzy dwa państwa, a akcja rozgrywa się zarówno po polskiej jak i niemieckiej stronie. Wśród bohaterów odnajdujemy dziadków naszych dzielnych, wspomnianych wyżej milicjantów, którzy służą ówczesnemu państwu polskiemu.
Mariusz Czubaj (1969), antropolog kultury, profesor w WSPS w Warszawie, w niezwykle sugestywny sposób obnaża mechanizmy zbrodni, nie stroniąc przy tym od trudnych tematów jak homoseksualizm wśród księży i kleryków (21.37). Jego bohaterem jest Rudolf Heinz, profiler z Katowic, który zdobywa sławę i jest zapraszany jako konsultant do śledztw prowadzonych na terenie całego kraju. Na kartach jego powieści przewijają się ciemne typy, sekciarze, notoryczni kłamcy.
W powieści R.I.P, skonstruowanej w westernowej konwencji zbrodnie, strzelaniny i brutalne bójki rozgrywają się w odludnych, malowniczych rejonach Mazur, w których obowiązkowo rządzi miejscowy nieformalny przywódca nie stroniący od przemocy, choć oficjalnie kreujący swój własny wizerunek jako uczciwego biznesmena.
Z tej samej generacji wywodzi się Marta Guzowska (1966), doktor archeologii śródziemnomorskiej, autorka „kryminałów antropologicznych” (m.in. Ofiara Polikseny), której bohaterem jest świtowej sławy antropolog Ybl, egocentryk uzależniony od alkoholu, a przy tym wiecznie skarżący się na rozmaite dolegliwości hipochondryk. Guzowska jednak przeintelektualizowała swoją twórczość, nasycając jej treść zwrotami obcojęzycznymi nie tylko w antycznych językach, ale nawet we współczesnym tureckim, zapominając przy tym podać ich tłumaczenie. Co więcej, proste czynności potrafi oddać za pomocą skomplikowanych sformułowań. I tak jej bohater oparł os frontale o metacarpalia, zamiast po prostu oprzeć czoło o nadgarstek. No cóż, licentia poetica…
Poza tym Guzowska debiutowała późno, po 2010 roku, a więc do generacji lat 90. należy tylko metrykalnie.
Dzisiejsi idole
Zygmunt Miłoszewski (1976) to dopiero wschodząca gwiazda polskiej literatury kryminalnej. Swoją sławę zawdzięcza ekranizacji przez Jacka Bromskiego książki Uwikłanie, w której straszą cienie PRL-u, a mroczna przeszłość ciągnie się za bohaterami po dziś dzień. Sprawę zabójstwa znanego terapeuty stara się rozwikłać prokurator Szacka (w książce Teodor Szacki), ale w czasie śledztwa natrafia na nieoczekiwane przeszkody. Ktoś nie chce, aby kulisy śmierci psychologa zostały wyjaśnione. Sama prokurator pada ofiarą gróźb, próby zamachu i w końcu propozycji korupcyjnej, którą składa jej prezes firmy ubezpieczeniowej, a w rzeczywistości był oficer wysokiej rangi służb specjalnych, posiadacz ogromnego archiwum teczek na wielu znaczących ludzi w państwie. W końcowej scenie prezes i jego pomocnik giną od kul wystrzelonych przez … komisarza policji, który w pewnym momencie postanawia pomóc pani prokurator. I książka, i film cieszą się powodzeniem, zwłaszcza, że w rolę pani prokurator wcieliła się Maja Ostaszewska, prezesa - Andrzej Seweryn, a komisarza - Marek Bukowski.
Królową polskiego kryminału została okrzyknięta przez media dziennikarka, autorka książek i scenariuszy Katarzyna Bonda (1977). Pochodzi z Hajnówki i nie wstydzi się swoich białoruskich korzeni. Uczęszczała nawet do Liceum Ogólnokształcącego z dodatkową nauką języka białoruskiego, ale w końcu wybrała dziennikarstwo na UW. Jej najsłynniejszym dziełem jest licząca sobie przeszło 3000 stron tetralogia: Pochłaniacz, Okularnik, Lampiony i Czerwony Pająk.
Główna bohaterka, profilerka Sasza Załuska wydaje się być alter ego autorki. Przenikliwa, pisząca doktorat na brytyjskiej uczelni, znana nie tylko w Polsce, zmaga się z demonami przeszłości i alkoholizmem, choć w momencie, kiedy czytelnik ją poznaje jest trzeźwa. Bonda w fantastyczny sposób oddaje istotę uzależnienia, tak, że można odnieść wrażenie, iż zna je z autopsji.
Głębię wniknięcia w mroczną stronę udręczonej nałogiem duszy można tylko porównać od Lęków porannych Stanisława Grochowiaka.
W Okularniku autorka składa hołd swojej rodzinnej miejscowości, ale jest to hołd wyjątkowo przewrotny. W Hajnówce dzieją straszne rzeczy, trup pada gęsto, a miastem rządzą stare układy, jakby czas zatrzymał się w głębokim PRL-u. Miastem rządzi klika na czele której stoi burmistrz, były szef miejscowej placówki SB, a współpracuje z nim podejrzana pani doktor psychiatra z równie podejrzanej prywatnej kliniki ukrywającej podejrzanego serię zabójstw, dawnego partnera Załuskiej i ojca jej córki.
W innych książkach Bondy (m.in. Sprawa Niny Frank, Florystka) również dominuje profiler, o dość skomplikowanej psychice, nieco paranoiczny i pełen lęków. Można zaryzykować stwierdzenie, że świat bohaterów jej powieści to krąg onirycznych koszmarów, pełen wariatów, tajemnic i niedopowiedzeń.
W swoim dorobku autorka ma na koncie również wstrząsający dokument Polskie morderczynie traktujący o kobietach mających na sumieniu najcięższe zbrodnie.
Najbardziej płodnym autorem powieści kryminalnych jest Remigiusz Mróz (1987), którego dorobek obejmuje kilkadziesiąt pozycji, z których każda liczy sobie 500 i więcej stron. Doktor praw, miłośnik joggingu, praktykujący adwokat znajduje czas na pisanie, gdyż jak powiedział o sobie w jednym z wywiadów nie wyobraża sobie dnia bez napisania 15 stron. Skąd bierze na to czas? To pytanie zadają sobie nie tylko czytelnicy, ale i dociekliwi dziennikarze, którzy wysunęli śmiałą hipotezę, że autor zatrudnia cały sztab ludzi do pisania, a następnie dokonuje tylko ostatecznej redakcji i firmuje teksty swoim nazwiskiem.
Jego bohaterem jest były komisarz Wiktor Forst, zabójca i narkoman, który podejmuje nierówną walkę, o sprawiedliwość, gdyż ma przeciwko sobie także instytucje państwa (Ekspozycja, Trawers). Z kolei cykl powieści z niezwyciężoną mecenas Joanną Chyłką (m.in. Apelacja) to widowiskowy pokaz adwokackiej ekwilibrystyki, niekiedy na granicy prawa.
Kryminały Mroza przenika współczesna polityka - afery, dziwne powiązania, korupcja. Pisarz zresztą jest autorem dwóch thrillerów politycznych (m.in. Bezwzględna większość), ale one już nie należą do klasycznego kryminału.
Odmienny nurt prezentuje Olga Rudnicka (1988), z zawodu pedagog specjalny, autorka przeszło dwudziestu powieści kryminalnych, napisanych z ogromnym poczuciem humoru. Diabli nadali, Martwe jezioro, Czy ten rudy kot to pies czy Były sobie świnki trzy to prześmiewczy obraz współczesnej Polski, w miarę wolny od teorii spiskowych i wielkiej polityki. W każdej z nich jest zbrodnia, są mordercy i amatorzy prowadzący śledztwo, dzięki którym policja ujmuje sprawców. Jednym z bohaterów jest zwariowana rodzinka autorki romansów o nazwisku Przecinek, która jest matką dwójki dzieci Kropki i Kropeczka, nienawidzących swoich własnych imion, a więc Krystyny i Klemensa. Co więcej, razem z nimi zamieszkują dwie wiecznie obrażone na siebie teściowe, co wprawia w osłupienie oficera policji, odwiedzającego je przy okazji różnych dochodzeń.
Jedynie Cichy wielbiciel odbiega od tego schematu. Jest to bardzo wnikliwa analiza stalkingu, zjawiska, którym dopiero niedawno zainteresowali się karniści. Trudnego do zdefiniowania, jeszcze trudniejszego do udowodnienia i skomplikowanego do osądzenia i wymierzenia kary. Główna bohaterka zostaje osaczona przez perfekcyjnego prześladowcę, który nie tylko usiłuje ją ubezwłasnowolnić, ale potrafi również umiejętnie się zabezpieczyć przed ewentualnym odwetem ze strony jej narzeczonego i rodziny. W końcu udaje się jej uwolnić od natręta dzięki przemyślnemu podstępowi, ale zamiast optymistycznego zakończenie tytułowy bohater znajduje kolejną ofiarę.
Lekcja historii
Współczesna polska powieść kryminalna to znakomita lekcja historii, w której autorzy zapoznają nas z zakamarkami przeszłości Warszawy, Trójmiasta, Wrocławia, Hajnówki czy Łodzi. Zapewne to efekt ich pogłębionych kwerend i tytanicznej pracy opisania trudnych niekiedy faktów przystępnym językiem.
Wspólną cechą ich bohaterów jest brak stabilności psychicznej, paranoje, lęki, nałogi. Można odnieść wrażenie, że autorzy zadają pytanie o definicje normalności oraz jej granice. Ich powieści z powodzeniem można zaliczyć do nurtu kryminału psychologicznego, gdyż nawet w twórczości Ćwirleja pokazane są konflikty sumienia prostych milicjantów czy wątpliwości dotyczące motywacji. Na pewno swą popularność zawdzięczają temu, iż dzieją się tu i teraz, w rodzimej scenerii, ale nie odwracają się od tradycji i przeszłości.
Leszek Stundis
- Autor: Radosław S. Czarnecki
- Odsłon: 2304
W 2006 roku diagnozowałem („Dziś” nr 10/2006) upadek znaczenia i tarapaty, w jakie popadła polska inteligencja w efekcie zmian po 1989 roku i sukcesu en bloc, jaki osiągnął nasz kraj w tym czasie (co jednak nie przekłada się na społeczne odczucia oraz ocenę III RP). Po 10 latach od napisania tego tekstu widać, że mamy do czynienia z esencją tego, co ów proces zwiastował.
Odpowiedź na pytanie, dlaczego tak się stało jest skomplikowana, choć rudymenty owych przyczyn tkwią w świadomości i mentalności nadwiślańskiej inteligencji. To szeregi fantazmatów, uwielbienie mitów i fantasmagorii, megalomania, irracjonalizm, a także predylekcja do romantyzmu (kosztem pozytywizmu), zapatrzenie w przeszłość z równoczesną deprecjacją tego, co jest dziś i będzie jutro, prymitywizacja spojrzenia na najszerzej pojmowany postęp ludzkości.
Rewolucja moherowych beretów pokazuje, jak antyintelektualizm jest silny w naszym kraju.
On nie jest plebejski czy obskurancki: to nie troglodyci są antyintelektualni, tylko polskie elity.
Tadeusz Gadacz
Modernizm spleciony z obywatelskością, racjonalnością, postępem, niesie przesłanie na wskroś oświeceniowe, że wszyscy ludzie są braćmi, że liberté, ale także fraternité i égalité – są tak samo ważne, aby być Obywatelem. Bo wolność bez pozostałych dwóch członów jest kaleka, ślepa na jedno oko i przygłucha na krzywdy, wykluczenie i poniżenie Innego, określanego wedle filozofii dialogu Levinasa, Rosenzweiga, Bubera, Ebnera i Bartha. Tego brakuje polskim zwolennikom modernizmu, choć kojarzy się ich z inteligencją, elitami, mainstreamem.
Ale obserwując potyczki w tej mierze, można jasno skonkludować, iż owe poglądy na modernizm - czym on de facto jest, jak nowoczesność w zachodnio-atlantyckim stylu ma funkcjonować i ku czemu ma zmierzać takie społeczeństwo - są typowo polską, irracjonalną i lokalno-klanową intelektualną „ruchawką”. Stanowiącą jakby esencję tego, co nad Wisłą rozumie się przez modernizację, ale podporządkowaną bezwzględnie polskości, jako czegoś mistycznego, megalomańsko-angelicznego i rajskiego. Czyli podchorążowie od Wysockiego i Mochnackiego, Kordian, ks. Skorupka, kawaleria na czołgi AD’1939, powstańcy warszawscy czy mitologia tzw. żołnierzy wyklętych, bądź festiwalu Solidarności AD’80-81. I nie jest to efekt tzw. dobrej zmiany. Grunt pod tę „dobrą zmianę” kładziony był przez ponad 2 dekady przez określoną narrację, formę i jakość prezentowanych wartości, nienawistny język i quasi-feudalny paternalizm elit. Bo jak mówi kenijskie przysłowie: „Wąż wydaje na świat zawsze węża”.
Sojusz elity z Kościołem
Czym jest mit? I jak się ma do cywilizacyjno-kulturowych norm nowoczesności zachodniej, kiedy u podstaw tzw. polskości leży anarchizm i labilny (delikatnie mówiąc) stosunek do stanowionego prawa - osnowy demokracji parlamentarnej i państwa prawnego? Gdy coraz bardziej Polska stacza się w swym wymiarze ku atmosferze I RP, która niechlubnie i dramatycznie zakończyła swe jestestwo. Trzeba przypomnieć, iż mit to udramatyzowane opowiadanie, często symboliczne, wyrażające ludzkie doświadczenie otaczającego świata jako rzeczywistość sakralną. Objawia wszelakie obrzędy i ludzkie działania, w których doznają oni religijnego (albo quasi-religijnego) doświadczenia. Mit jest w potocznym rozumieniu synonimem fikcji, nierealności, irracjonalizmu.
Od XIX wieku - w wyniku osiągnięć techniki i nauki, takich idei jak scjentyzm, ewolucjonizm, racjonalizm, marksizm, liberalizm - mit postrzegany był jako coś przednaukowego, antymodernistycznego, nienowoczesnego, zacofanego. Racjonalizm i rozum kierujące ludzkimi sądami (poczynając od Oświecenia) doprowadziły do desakralizacji rzeczywistości w dotychczasowym wymiarze i formach. A sakralizacja przecież zawsze związana jest z mitem, mitologią, mitomanią, itd.
Ponieważ polski „lud” jest tak religijny, że ma być w tej mierze „metrem z Sevres” dla zlaicyzowanej i zdechrystianizowanej Europy, to nawet prezentowane spory cywilizacyjno-polityczne zasadzają się na platformie dyskusji w formie mistyczno-klerykalnej. A jak mówi Gustav Le Bon - „Człowiek jest religijny nie tylko wtedy, kiedy żywi uwielbienie dla jakiegoś bóstwa, ale także wtedy, gdy wszystkie zasoby umysłu, całą swą wolę i cały fanatyczny zapał oddaje w służbę sprawy lub istoty, które stały się celem i drogowskazem jego uczuć i działań” („Psychologia tłumu”).
Takie działania rodzą się z emocji, afektów, silnych namiętności, z traktowania wszystkich sporów i różnic na zasadzie „wszystko albo nic”. To też efekt braku zdystansowania – przede wszystkim do siebie samych – i totalne pójście za głosem serca. Nie rozumu i beznamiętnego mędrca „szkiełka i oka”.
Owa dzisiejsza elita, inteligencja czy mainstream ochoczo przez całe ostatnie ćwierćwiecze podkreślała rolę Kościoła katolickiego i hierarchii w przemianach 1989, hagiograficznie ją opisując. Ba, owa czołobitność, apologetyka, rozciągnięta została na całą historię Polski z przemilczeniem wielu mało chlubnych epizodów z dziejów relacji państwo polskie – Kościół katolicki. Czyli znowu – emocje, wybiórczość i manipulacja, a nie beznamiętny - a nade wszystko krytyczny - stosunek do rzeczywistości współczesnej, minionej i tej, którą chcemy stworzyć. Nienawiść do Innego To oderwanie od rzeczywistości i kierowanie się zarówno nienawiścią do Innego, brakiem realizmu jak i megalomanią polskiego inteligenta napisał już w 1831 roku Maurycy Mochnacki: „Nam że to car moskiewski śmie grozić z dala? Nam najstarszym synom europejskiej wolności? Nam najokszesańszemu ludowi słowiańskiemu?”.
A jak można najogólniej spuentować pojęcie nienawiści? Np. za Andrea Mantegną (włoski malarz renesansowy, 1431-1506) utożsamić ją możemy z obmierzłą przewodniczką kalumnii, patronką potwarzy i oszczerstwa, niosącą worki z ziarnami wszelkiego zła. Nienawiść to postać wstrętna, przewodniczka zemsty, potworna kreatura zasiewająca ziarno, z którego wyrasta barbarzyństwo. Raz dopuszczona do publicznego obiegu zatruwać będzie społeczne klimaty i atmosferę „na wieki”.
Nienawiść jest w Polsce zjawiskiem pospolitym. Także wśród inteligencji. W tym wymiarze mamy do czynienia z czymś, co doskonale opisuje Umberto Eco (1932-2016), kiedy mówi o genezie i źródłach faszyzmu, wszelkiej nietolerancji, rasizmu i nienawistnych uprzedzeń (uzasadnianych doktrynalnie, religijnie, kulturowo). Bo to inteligenci tworzą idee, z których wyrastają fanatyzm i fundamentalizm, ksenofobia, nietolerancja, faszyzm oraz uzasadnienia, pozwalające obejść moralne i etyczne rozterki dla wszelkich prześladowań. Lud ochoczo i brutalnie, dokładnie i skutecznie je tylko realizuje, zaś elita, inteligenci, się przyglądają, załamując ręce „nad okrucieństwem i nieokrzesaniem” plebsu, któremu trzeba „nałożyć wędzidła” i zaprowadzić „dawny, paternalistyczny porządek”.
Zbyt wiele wolności, równości i braterstwa szkodzi, więc należy „wreszcie usunąć przyczyny” zakłóceń w „hierarchicznym i paternalistycznym społecznym ładzie” („Pięć pism moralnych”).
Wielki, niedoceniany mistrz polskiej filozofii – bodajże największy myśliciel znad Wisły w XX wieku - Tadeusz Kotarbiński w tej mierze głosił zawsze potrzebę umiaru, wycofania, dystansu, antyafektywności. Obca inteligentowi i „opiekunowi spolegliwemu” (czym elita w społeczeństwie winna być) powinna być zachłanność – we wszystkich sferach publicznego życia. Jej antytezę stanowią realizm, wstrzemięźliwość, mierzenie zamiarów na siły i okoliczności. I szacunek do człowieka, jako tego Innego, jako „miary wszechrzeczy”. Kotarbiński stawia tezę w konkluzji tych rozważań, że właśnie „żądanie postawy opiekuńczej” względem Innego, słabszego, wykluczonego, postponowanego wymaga realizmu, systematycznego i przemyślanego działania, nie w afekcie i namiętnościach.(„Problemy sztuki życia” [w]: „Żyć zacnie”).
Bo jeśli inteligencja staje w szranki konsumeryzmu, akceptując jego bezpośrednią egzemplifikację, czyli tzw. wyścig szczurów, jeśli jej zdaniem bezwzględna zyskowność i rywalizacja ma być wyłącznym i jedynym kryterium społecznego życia, jeśli to rynek i jego zasady mają wyznaczać wyłączne standardy, czyli: jeżeli inteligencja wybiera rynek kosztem jednostki, to przestaje być tym prawdziwym „spolegliwym opiekunem”, przewodnikiem i „niemym’” drogowskazem, a staje się mesjaszem autorytarnej doktryny, która doprowadziła nasze życie do absurdu, totalnie je dehumanizując - tak w wymiarze zbiorowym, jak i jednostkowym.
Panowie i niewolnicy To w wyniku takiej postawy i sytuacji „lud” staje się postpolityczny, alienując się – bo nie ma na nic wpływu, nie czuje się partnerem, nie jest dostatecznie wyedukowany – z życia publicznego, gdyż dyskurs społeczny sprowadzony zostaje do monologu, przemowy pana do niewolnika, stosunku „właściciela” do „służącego”. Tym samym inteligencja, stając się mesjaszem, traktowana może być równocześnie jako dogmatyczny kaznodzieja, ortodoksyjny misjonarz określonych doktryn, apodyktyczny quasi-tyran, dyktator, możnowładca. To stąd wychodzi postpolityczność, egoizm, alienacja z dyskursu o wartościach, postępie, rozwoju i przede wszystkim – obojętność wobec zagadnień społecznych, wspólnotowych, itd.John Pilger, znany na całym, świecie australijski dziennikarz i publicysta współpracujący z renomowanymi periodykami na różnych kontynentach, zauważa, że „kiedy zaawansowane społeczeństwa stają się odpolitycznione, zmiany są w równej mierze subtelne i spektakularne. W codziennym dyskursie język polityczny zostaje postawiony na głowie, zgodnie z przepowiednią Orwella w „Roku 1984” ‘Demokracja’ uchodzi obecnie za instrument retoryczny. Pokój jest wieczną wojną, globalny oznacza imperialistyczny, a niegdyś pełne nadziei pojęcie reformy teraz jest synonimem regresu - nawet destrukcji. Oszczędności są narzuceniem ekstremalnego kapitalizmu biednym oraz podarowaniem socjalizmu bogatym: pomysłowy system, w którym większość obsługuje zadłużenie mniejszości”. (J.Pilger, 11.07.2014, „Exignorant’s Blog”).
Niezwykle plastycznie omawiany kryzys toczący polską inteligencję, przeniesiony potem na to, co zwie się współcześnie mainstreamem, przedstawia prof. Marcin Król, konserwatywny myśliciel i politolog („Gazeta Wyborcza, 07.02.2014): „Wygasł we mnie ten zapał dość szybko. Zorientowałem się, że w liberalizmie zaczyna dominować składnik indywidualizmu, który po kolei wypiera inne ważne wartości i zabija wspólnotę. To zresztą łatwo wyjaśnić. Indywidualizm ma bardzo mocne wsparcie ze strony sił wolnego rynku, który na indywidualistycznym modelu życia zbija pieniądze. Natomiast wartości społeczne i obywatelskie, solidarność, współdziałanie nie mają takiego dopalacza. One są nieefektywne z punktu widzenia ekonomii.
Zapanowało złudzenie, że każdy człowiek może żyć osobno, w ramach swojej osobistej wolności gdzieś tam pracować, zarabiać możliwie jak najwięcej, używać życia jak najwięcej, a ktoś tam będzie nami rządził. Można się zająć własnymi przyjemnościami, a nie zawracać sobie głowy sprawami tego świata”. I dalej stwierdza: „Do 1990 roku, jak się spotkało grono inteligentów, to owszem, prowadziliśmy poważne rozmowy. O tym, jak rozwiązać różne problemy, o priorytetach dla Polski. Potem to zniknęło z rozmów na skutek przeświadczenia, że związek między rozumem a władzą został zerwany. Co się będę zajmował sprawami tego świata, skoro nikt nie słucha”.
Chyba jednak owo zerwanie rozumu z władzą zostało dokonane nie z alienacji „ludu”. Tu widać wyraźnie po raz kolejny naiwność elit solidarnościowych zapewniających od 1980 roku, iż nadwiślański „lud” jest samym dobrem, wszyscy chcą demokracji i wolności – nie wiadomo tylko co pod owymi terminami rozumiano – a tylko narzucona z Kremla nie dobra władza jest wyalienowana i blokująca słuszne i postępowe dążenia owego „ludu”.
To raczej nieprzygotowanie tych elit inteligenckich en bloc do rządzenia, ich leniwość intelektualna, bądź tzw. wsobność (Stanisław Lem), traktujących władzę nad krajem jako łup, jako sposób dla wprowadzania porządków opartych o idealistycznie i życzeniowo brzmiące irracjonalne mrzonki czy wyobrażenia spowodowało ów kryzys oraz eliminację liberalnej demokratycznej inteligencji z przestrzeni społecznego oddziaływania. „Lud” się zawiódł na swoich przewodnikach – bo tak musiało się stać - którzy go porzucili, traktując jako glebę do brutalnej i niehumanistycznej (przecież miano do czynienia z ludźmi) uprawy.
To oderwanie mające u swych źródeł oprócz tej afektywności i irracjonalizmu, owego pańskiego i paternalistycznego podejścia do „ludu” – my wiemy, my wam powiemy jak macie mówić, czynić i myśleć – daje m.in. efekt taki, że dziś inżynierska kadra młodego pokolenia jest korwinowska, gardzi związkami zawodowymi, ludźmi niższego stanu („robolem”, „rabem”, „cieciem, któremu się nie udało”, itd. ), a wyścig szczurów jaki im zaproponowano, i w jakim ochoczo uczestniczy, powoduje w tych kręgach absolutną dehumanizację relacji interpersonalnych i neoliberalną (czyli szkodliwą i antyspołeczną, powodującą anomię) butę tudzież zadufanie.
Ów determinizm przejawia się takim oto skostnieniem: syn adwokata ma być członkiem palestry, syn lekarza – lekarzem, syn polityka – oczywiście politykiem, a dzieci bezrobotnego - bezrobotnymi lub zatrudnionymi na kiepsko płatnych umowach czasowych lub w ogóle bez stałej, niosącej poczucie bezpieczeństwa i oparcia, pracy. Takie społeczeństwo funkcjonuje więc wedle wzorów quasi-feudalnych, silnie patriarchalnych, folwarcznych i hierarchicznych (co nie ma żadnego przełożenia na narrację proobywatelską, prodemokratyczną, modernistyczną i XXI-wieczną).
Kto przejrzał
Dlaczego zanikł odbiór narracji inteligenckiej w narodzie? „Lud” począł słuchać innych nauczycieli i nadstawił ucha dla innego przekazu. Czy powrócił do swego jestestwa i swej istoty? Trudno stwierdzić, ale jest to wyraźny dysonans z tym co pisano w solidarnościowych fanzinach i ulotkach, w bezdebitowych wydawnictwach, o polskim narodzie, pięknym, mądrym, solidarnym i prowadzonym „za rękę” przez elity opozycji demokratycznej wobec rzeczywistości Polski Ludowej.
Porzucenie debaty ogólnej, o wartościach uniwersalnych (nie plemiennych, nie wspólnotowych, nie klanowych), o polityce i państwie – jako dobru wspólnym, ponadczasowym, agnostycznym wobec ustroju, jaki w nim panuje - to jak dziś widzimy niezwykle szkodliwa praktyka tamtego okresu.
I jeszcze ten brak odpowiedzialności za społeczeństwo, a przy tym patrzenie na państwo według mniemania wojownika czy myśliwego; czyli jako zdobycz, trofeum, łup. Na dobro, które nam się należy z racji jakichś wyimaginowanych przewag (najczęściej uzasadnianych moralnością, dawnymi zasługami, własnym poświęceniem, walką z tzw. komuną, czyli etosem, bądź „styropianem” itd.).
Inny przedstawiciel warszawskich salonów, Jacek Rakowiecki, potwierdził nie tylko kłamstwa i oszustwa dokonywane permanentnie przez elitę mainstreamową - prawicową in situ, gdyż innej w naszym kraju nie ma - rządzącą Polską formalnie od ponad dekady (de facto – w przestrzeni świadomości i mentalności są to dekady trzy), ale dodał jeszcze własne spostrzeżenie w tej materii: „byliśmy idiotami!”.
A dalej: „Kompletnie nie rozumieliśmy kapitalizmu. Naiwnie uważaliśmy, że to jest system, który właściwie gwarantuje wolność, równość, no może z braterstwem ma najmniej wspólnego, ale z tym braterstwem to damy radę, bo sobie dorobimy je na boku. A okazało się, że to guzik prawda, że ten system nie gwarantuje ani wolności, ani równości, że jest to, przynajmniej w wydaniu, z którym już mieliśmy do czynienia, system dla uprzywilejowanych, a nie dla wszystkich.
Pewnie, co gorsza, wydawało nam się przez pewien czas, że to my jesteśmy uprzywilejowani. I to jak najbardziej słusznie! – myśleliśmy. Bo przecież zasłużyliśmy na to swoimi osiągnięciami, stanowimy bardzo ważny element systemu demokratycznego” („Rozmowa Rzeczkowskiego”, [w]: Krytyka Polityczna, 5.02.2016)
I to jest przykład życzeniowego, naiwnie-optymistycznego, irracjonalnego, nierealistycznego spojrzenia na społeczne, polityczne, kulturowe procesy drążące współczesny świat i Polskę. Stąd wzięło się twierdzenie, (które dziś, przy szalonej polaryzacji polskiego społeczeństwa zagraża jego spójności, grożąc krajowi nieobliczalnymi skutkami) , że nieważne czy krytyka jest merytoryczna czy nie. Liczy się swój. Jeżeli masz inne zdanie, jeśli pochodzisz nie z naszego klanu, naszego plemienia, jeśli krytykujesz naszą partię, to znaczy, że się stawiasz po drugiej stronie.
Na zakończenie trzeba jeszcze przypomnieć kolejnego, który „przejrzał na oczy”, reprezentanta etosowych elit: Waldemar Kuczyński, współpracownik Tadeusza Mazowieckiego, szara eminencja kilku rządów III RP, znany publicysta i mentor. Przyznał on po latach, że zagrożeniem dla demokracji i wolności po 1989 roku nie byli postkomuniści, lecz niektórzy przedstawiciele tzw. opozycji demokratycznej z czasów PRL. Kierowały nimi bowiem patologiczne ambicje w dążeniu do władzy. Pokrywa się ów passus po części z tym o czym prowadzimy tu rozważania. Choć nie do końca.
Bo jak to wszystko ma się do znanego i niebywale toksycznego dla publicznej narracji w Polsce szlagwortu prominentnej przedstawicielki tego środowiska, oddającego z jednej strony istotę stanowiska mainstreamu do publicznej przestrzeni demokratycznego i wolnego państwa oraz uczestników życia politycznego, a z drugiej – rzucającego złowrogi cień po dziś dzień na polskie życie polityczne, na polską kulturę, na miejscowe zagadnienia społeczne: „Lewicy w Polsce mniej wolno” (Ewa Milewicz).
I nie doczekano się jakiejkolwiek ekspiacji ze strony autorki tej szkodliwej, nierzeczywistej, nonsensownej strofy.
A wspomniana w motto rewolucja moherowa musi być zwieńczeniem takiej oto sytuacji, wzmacnianej permanentnie sączoną z różnych stron nienawiścią do Innego. Rzezie Tutsich dokonywane przez Hutu w Rwandzie (i przyległych rejonach) przygotowywane były przez wiele lat za pomocą określonej propagandy, agitacji, narracji prowadzonej w eterze. (W.Tochman, „Dzisiaj narysujemy śmierć”). Rwanda przypomina Polskę w jednym aspekcie – to najbardziej katolicki (tak było do 1994) kraj na Czarnym Lądzie. I mimo ponad stuletniej akcji misjonarskiej Watykanu, mimo siły miejscowego Kościoła katolickiego (tak ilościowej jak i materialno-organizacyjnej), doszło tam do ludobójstwa: katolicy Hutu mordowali niezwykle okrutnie katolików Tutsich! A rozpad byłej Jugosławii? A obecna sytuacja w Syrii czy Libii? A wojna domowa („zimna” i „gorąca”) na Ukrainie? To wszystko koszmarne memento dla nieodpowiedzialności w polityce: tej w skali globalnej, kontynentalnej, wewnątrzkrajowej czy lokalnej. Czy polskie elity zdają sobie dziś (bo wczoraj i przedwczoraj – na pewno nie) z tego sprawę? Pozwolę sobie wątpić. I to nie napawa optymizmem i nadzieją na szybką zmianę sytuacji w naszym kraju. Radosław S. Czarnecki
- Autor: Anna Leszkowska
- Odsłon: 1465
Neoliberalna wersja gospodarki rynkowej polegająca na prywatyzacji wszystkiego tworzy skrajne rozwarstwienie społeczne, spychając kolejne środowiska w niebyt, a z drugiej strony daje bonusy ludziom korporacji. Zwłaszcza tym z kierowniczych gremiów. Nawet krach firmy nie wpływa na przyznawanie im wielomilionowych odpraw, co pokazują przykłady Lehman Brothers czy Enronu.
Nie ma i nigdy nie będzie świata rzeczywiście wielobiegunowego bez całej gamy wielobiegunowych punktów widzenia. Postmodernistyczne imperium nie jest niczym innym niż uwarunkowania mentalne. Jeśli te uwarunkowania pozostaną jednobiegunowe, to świat też taki pozostanie.
Roberto Quaglia
Pluralizm współczesnego świata gorąco zachwalany i obiecywany przez demoliberalny mainstream po upadku muru berlińskiego zatrzymuje się jednak na granicy interesów i zysków wielkich korporacji transnarodowych.
Oto Szkoła Informacji Telefonicznej w New Delhi, gdzie setki Hindusów i Hindusek uczą się perfekcyjnie mówić po angielsku i odpowiadać szczegółowo na pytania przez telefon, aby siedząc w centrach obsługi zlokalizowanych na Półwyspie Indyjskim, mogli udawać Angielki i Anglików tak, żeby żaden z klientów nie pomyślał, że siedzą koło Delhi, Bombaju czy Madras. Przedstawiają się nawet jako Susan, albo John, by ich brytyjscy czy amerykańscy interlokutorzy „lepiej się czuli”.
Na takiej właśnie zasadzie cały świat staje się dla korporatokracji „kapitalizmem pogranicza”. Przestrzenią do skolonizowania, podboju i terenem dla maksymalizacji zysków. Także do narzucenia peryferiom własnych wartości, sposobu percepcji rzeczywistości, kultury, języka. Nawet myślenia, co ma miejsce m.in. w fetyszyzacji pojęcia prywatnej własności, sakralizacji tego terminu i jego znaczenia, z jednoczesną deprecjacją wszystkiego, co wiąże się ze wspólnotowością.
Niezmienna, uświęcona, nietykalna i uniwersalna własność prywatna tak promowana przez rządy krajów zachodnich, podczas wojen kolonialnych, imperialnych podbojów czy interwencji w imię „demokracji liberalnej”, bądź cywilizacji zachodniej, jest brutalnie łamana i deptana. Doskonale pokazuje to Karol Marks na przykładzie podboju Indii przez Brytyjczyków (sierpień 1853, New York Daily Tribune). Zdobycie Bagdadu przez Amerykanów w 2003 roku i wydarzenia, jakie po tym nastąpiły, np. w miejscowym muzeum, gdzie gromadzono dorobek tysiącletnich cywilizacji Sumeru i Mezopotamii to najnowszy przykład tej hipokryzji i zakłamania. UNESCO po tym wydarzeniu stwierdziło, iż „cały świat zachodni jest odpowiedzialny za kradzież bezcennych skarbów starożytnej kultury mezopotamskiej z muzeum w Bagdadzie”.
Władza samozwańców
Ci, co się sprzeciwiają takiej narracji i argumentacjom, albo popadają w niebyt – a zapewniają to wspomniane media, będące niczym opricznina Skuratowa – albo giną / umierają w ciszy i zapomnieniu. Takie manipulacje zapewniają korporatokracji władzę i panowanie (a za tym idą pomnażane gigantycznie zyski). Pokazała to także Naomi Klein (Doktryna szoku), opisując sytuację w Kanadzie, kiedy to znana agencja ratingowa Moody’s Corporation NYSE, poprzez żonglerkę danymi (przy współpracy zależnych mediów) starała się – i koniec końcem to spowodowała – wymusić na Kanadzie (mimo dobrej kondycji budżetowo-finansowej kraju) drastyczne ograniczenie wydatków socjalnych i cięcia w programach społecznych. Kanadyjscy korporatokraci na tych operacjach opartych o fałszywe dane i medialną kampanię zarobili dodatkowe miliony dolarów przy jednoczesnym obniżeniu jakości życia ich współobywateli.
Agencja ratingowa – liczący się podmiot, ważny w światowym systemie polityki, ekonomii, finansów i gospodarki. Skąd bierze się jej legitymizacja? Kto zadecydował o jej pozycji i niepodważalności decyzji przez nią podejmowanych? Czy tylko usadowienie jej na Wall Street lub City o tym decydują? Kto sprawuje kontrolę nad nią – czy jest ona społeczna, pozarządowa i instytucjonalna (w sensie międzynarodowym)? Dziś władza tych samozwańczych – z punktu widzenia prawa międzynarodowego i umów międzypaństwowych - agencji jest gigantyczna (sprzężenie z amerykańskimi mega-instytucjami finansowymi i bankowymi). Efekty ich działalności dotykają całych krajów, społeczności, grup – milionów ludzi.
Podobna sytuacja miała miejsce na Trynidadzie i Tobago w końcu lat 90-tych ub. wieku (kiedy pozycja i znaczenie korporatokracji nie miały takiego znaczenia jak dzisiaj). Pracownik Międzynarodowego Funduszu Walutowego, urodzony na Grenadzie, świetnie wykształcony, typowy reprezentant baumanowskich „turystów” i „włóczęgów” Davison Budhoo oskarżył Fundusz o fałszowanie statystyk w porozumieniu z niektórymi rządami państw zachodnich. Dotyczyło to wysp w aspekcie zasobów ropy i gazu ziemnego. Podwajano dane tak, aby gospodarka wyglądała na mało produktywną. Tym samym można było podjąć decyzję o wstrzymaniu pomocy finansowej dla Trynidadu.
Fundusz zażądał najbardziej śmiercionośnego lekarstwa, czyli masowych zwolnień, obniżenia plac i emerytur oraz całej gamy praktyk nazywanych dostosowaniem do potrzeb międzynarodowego kapitału / finansjery i inwestorów. Gospodarka nieźle radzącego sobie do tej pory Trynidadu poszybowała wyraźnie w dół (Naomi Klein, Doktryna szoku). Dodać trzeba, że Davison Budhoo przed opublikowaniem tych rewelacji odszedł z MFW (na własną prośbę) nie mogąc pogodzić się z takimi praktykami i zmarł nagle w 2001 roku w niewyjaśnionych okolicznościach (był pięćdziesięcioklikuletnim mężczyzną).
Analfabetyzm
Całemu systemowi podlegającemu korporatokratyzacji sprzyja specyficzna i charakterystyczna cecha współczesnej tzw. klasy politycznej (która nota bene albo chodzi na pasku transnarodowego kapitału finansowo-bankowego, albo jest nieprzygotowana do aktualnie wymaganych form rządzenia). „Kieruje nami klasa polityczna składająca się z analfabetów. Gardzą historią, socjologią, więc się ich nie uczą. To są ludzie wstępujący do partii w wielu 18 lat i pozostają w niej przez całe życie. Nigdy poza nią nie pracowali, zawsze żyją wewnątrz partii. Tak tracą kontakt z rzeczywistością”.
Arturo Perez-Reverte, hiszpański pisarz i reporter wojenny konkluduje, że „Naród analfabetów nawet mając demokrację nie potrafi w niej żyć. I to jest dziś główny problem Europy” (marzec 2015, Gazeta Wyborcza). Można dodać, iż to jest problem całego, współczesnego świata. Uniwersalne i wzniosłe terminy: prawa człowieka i demokracja zostały po prostu skorporatyzowane i wprzęgnięte do rydwanów megakapitału, transnarodowych korporacji i globalnej finansjery. Uzasadniając tymi pojęciami wszelkie imperialne interwencje, awantury militarne, przewroty i sponsorowane rebelie wypaczono ich wzniosły, humanistyczny i ogólnoludzki charakter.
Dotychczasowe mechanizmy porządkujące dawne funkcjonowanie kapitalizmu monopolistycznego w starym stylu, czyli związanego z terytorium, z narodem, miejscowymi kulturami, zwyczajami itd. przestały istnieć. A zastąpienie sprzedaży wytwarzanego produktu formą zwaną brandingiem * (na masową skalę) przez korupcję mediów i polityków zniszczyło bezpieczeństwo, minimalne poczucie stabilizacji, przewidywalności oraz głęboko przeorało kulturę, mentalność ludzi (po obu stronach barykady kapitał vs praca najemna), stosunki interpersonalne, sam rynek pracy. To wszystko owocuje zagrożeniami w wielu dziedzinach życia. W skali globalnej (Naomi Klein, Nie, to za mało).
Dwa gatunki homo sapiens
Kapitał wirtualny, przede wszystkim finansowy, (który wysunął się na absolutnego hegemona dzisiejszego świata) jest bez stałej siedziby, a tym samym jest poza jakąkolwiek kontrolą i regulacjami. Wieje kędy chce. Alberto Melucci uważa, iż tym samym przyśpieszeniu ulega wykluczenie obszarów słabych gospodarczo, całych regionów i państw niedorozwiniętych, co dodatkowo wzmacnia wspomnianą stratyfikację (Challenges Codes: Collective Action In the Information Age).
Rozwinięte części świata zostają ogrodzone kolejnymi murami – zarówno na granicach dotychczasowych państw jeszcze istniejących, jak i wewnątrz tych państw (wspomniane osiedla hiperbogaczy, kurorty dla przyjeżdżających „turystów” lub „włóczęgów” krajach rozwijających się). To jest „mur berliński” na skalę globalną (Zygmunt Bauman, Globalizacja). Państw degradowanych do roli „nocnego stróża” i najemnika strzegącego dobrobytu tegoż transnarodowego kapitału i dobrobytu korporacyjnych elit.
To jest pierwszy element łączący korporatokratów różnych nacji, ras, języków i wyznań religijnych. Owi „włóczędzy” i „turyści” (co są wszędzie i nigdzie) na co dzień mieszkający w pilnie strzeżonych rezydencjach, są odgrodzeni od bezrobotnej większości, goniącej za pracą czy jakimiś dochodem, aby przeżyć (tzw. biedazatrudnienie). Wszędzie tak samo – we Francji, Hiszpanii, Rosji, USA, Chinach, Malezji, naftowych satrapiach z Półwyspu Arabskiego, Italii, Brazylii, Indiach, Australii czy na Filipinach. W Polsce także. To stale pogłębiające się rozwarstwienie społeczne to m.in. immanencja korporatokracji rozumianej jako transglobalna warstwa społeczna i jako system organizacji społeczeństw.
Tworzą się tym samym dwa podgatunki homo sapiens. Pisali o tych problemach od lat Bauman, Thurow, Reich, Stiglitz, Klein, Barber itd. O megajachtach, Hiltonach, samochodach i tak samo przebiegających rautach w różnych częściach świata pośród tak samo żyjących elit, które cechuje określony styl życia, mentalność, kultura, zwyczaje, zainteresowania, język i podobny sposób patrzenia na świat i człowieka. Wraz z postępem medycyny, biotechnologii, nanotechnologii i genetycznych manipulacji ta bogata warstwa ludzi zapewni sobie „produkcję” potomstwa: zdrowszego, mądrzejszego, bardziej inteligentnego od reszty populacji, zaprogramowanego na osiąganie sukcesów w pożądanych dziedzinach.
Decydującym będzie tu zgromadzony kapitał – zarówno materialny, jak i intelektualny (dostępność do najlepszych, wysokopłatnych uczelni o światowej marce) - gdyż usługi techno-medyczne i edukacyjne coraz więcej kosztują. Do takich wniosków skłania współczesna sytuacja, wedle której koncerny produkujące medykamenty medyczne nie chcą upowszechnić wielu swoich wynalazków (zysk i utrzymywanie kontroli nad ich produkcją). Można przypuszczać, że w dalekiej przyszłości to właśnie przedstawiciele tej wysublimowanej i wyhodowanej nowej rasy ludzi przeniosą się na inną planetę, gdy czas Ziemi dobiegnie końca.
Medialna opricznina
Alienację – i to w obie strony - pogłębiają media. To one mówią nachalnie i jednoznacznie o tym, co jest dobre i złe, piękne i brzydkie odpowiednie i nieodpowiednie, etycznie dozwolone i potępione, moralnie użyteczne i pozbawione przydatności. To, że prywatne jest zawsze i wszędzie lepsze od zbiorowego, które trzeba a priori potępiać jako „złogi komunizmu i totalitaryzmu”. Tak skrajne, nieobiektywne, wedle paradygmatu czerń vs biel, widzenie rzeczywistości kastruje świadomość ludzką z tego co wspólnotowe, w najmniejszym i lokalnym wymiarze. Więc o gatunkowym myśleniu w takiej perspektywie nie ma co marzyć.
Jeśli nie praktykuje się tej wspólnotowości na najniższym poziomie, to jak ją można rozumieć i realizować na poziomie globalnym? Szczytowym i klasycznym efektem takiego myślenia jest stosunek Donalda Trumpa i jego ekipy do globalnych zmian klimatycznych: mój zysk i moja marka się tylko liczą, żadna wspólnota czy myślenie wspólnotowe, nie dające zysku, mnie nie interesują.
Właśnie dlatego określiłem współczesne media formą opriczniny. Wyroki ferowane są w formie nieodwołalnej i nie podlegającej dyskusji, karczowane z indywidualnych wątpliwości masową falą newsów i niepozornie brzmiących komentarzy - wtrętów. Ilość źródeł i masowość tych wiadomości nie pozwala owych wątpliwości do kogokolwiek skierować, gdyż liczba adresów mailowych jest gigantyczna, a te newsy w sieci powiela się masowo, tak, że potem nie wiadomo skąd, od kogo, na jakiej podstawie te informacje poczęły się szerzyć i wywierać wpływ na ludzką świadomość i percepcję.
Lekarstwo gorsze od choroby
Czy te procesy uruchomione jeszcze w latach 40. i 50. XX wieku w USA, w które zaangażowano przedstawicieli części elit politycznych (dziś noszą one nazwę neokonserwatystów, ale i po demoliberalnej stronie też znajdziemy wielu sympatyków tego trendu), finansjery i bankowości, kompleksu militarnego, specsłużb i mediów można dziś, po krachu bipolarnego podziału świata w jakimś sensie zatrzymać i odwrócić kierunek tych zmian?
Globalizacja jest częścią korporatyzacji systemu i życia niejako naturalnym , powtarzającym się co jakiś czas w dziejach gatunku ludzkiego, zjawiskiem. Jest też immanentnym dążeniem homo sapiens ku „planetaryzacji”, ku wspólnocie ogólnogatunkowej itd. (to czynniki cywilizacyjno-kulturowe i humanizacja naszej świadomości). Trzeba wiec stworzyć „wizję odmiennej przyjaznej globalizacji. Jeśli tego nie zrobi się, pozostanie tylko krzyczeć NIE i uskarżać się na to czego i tak nie da się powstrzymać” (Benjamin Barber, październik 2005, Gazeta Wyborcza).
Pytanie jest tylko, kto to ma zrobić, skoro politycy, elity, mainstream i media - jak mówi wspominany Perez-Revert - to sami analfabeci. Dodać trzeba: albo skorumpowani przez korporatokrację, albo sami będący jej częścią. A demokracja więdnie, czego dowodem są frekwencje w wyborach w poszczególnych krajach.
Alternatywą dla wersji świata zdominowanego przez korporatokrację z panującymi zwyczajami ultrarynkowego fundamentalizmu, absolutnego prymatu prywaty nad wspólnotą (zwłaszcza w kwestii własności, co rodzić musi egoizm, egotyzm i „wsobność” myślenia) mogą być jedynie ultranacjonalizm, wojujący religijny fundamentalizm, w efekcie – neofaszyzm. Neoliberalizm i jego bezpośredni produkt – korporatokracja, pokazując, iż gospodarka rynkowa w stylu laissez faire doskonale może się obywać bez demokracji, torują tym samym drogę dla zwycięstwa „sił ciemnych”. Bo faszyzm jest przecież pochodną przesądów fundamentalistycznie rozumianej i praktykowanej gospodarki rynkowo-kapitalistycznej. Zwłaszcza w wymiarze globalizacji. I dotyczy to nie tylko sfery politycznej. Przede wszystkim widoczne jest to w kulturze najszerzej pojętej.
Radosław S. Czarnecki
*-branding to sprzedaż logo firmy, nie produktów czy dóbr
Jest to trzecia, ostatnia, część eseju pt. „Korporatokracja”. Pierwszą – pt. Korporatokracja - zamieściliśmy w numerze 5/19 SN, drugą - Imperialna elita – w numerze 6-7/19 SN.
Tytuł, śródtytuły i wyróżnienia pochodzą od Redakcji.
- Autor: Anna Leszkowska
- Odsłon: 1330
Od ponad 40 lat, a na pewno po upadku muru berlińskiego, kolapsu Związku Radzieckiego i całego obozu realnego socjalizmu, obserwujemy jak konserwatyzm, tradycjonalizm, fanatyzm i chaos wdzierają się w porządek współczesnego świata, zawłaszczając kolejne przestrzenie zarezerwowane zdałoby się dla postępu, rozwoju i racjonalności. Tego, co zwiemy człowieczeństwem.
Oświecenie w humanistycznym, demokratycznym, wymiarze przegrywa z wsobnością, nacjo-szowinizmem, religijnym fundamentalizmem, a przede wszystkim – z konsumpcyjnym hedonizmem i wszechpotężną zyskownością.
Przynieśliśmy Irakijczykom wolność, a wolność niesie ze sobą również wolność do czynienia zła.
Donald Rumsfeld (Sekretarz Obrony USA w latach 2001-06)
Czym się różnią konserwatyzm od tradycjonalizmu? Konserwatyzm to postawa akcentująca przywiązanie do istniejącego stanu rzeczy, a zarazem związana z nią ideologia uznająca ów stan za naczelne dobro społeczne. Konserwatysta jest jednak za ciągłością dziejów państwa, narodu, społeczeństwa, rozumiejącym wybory naszych przodków w określonych warunkach społecznych, historycznych, politycznych i kulturowych.
Tradycjonalizm natomiast jest terminem obejmującym zespół nawyków, poglądów, mentalności identyfikowanych z określoną wizją świata, tworzących specyficzną doktrynę obejmującą sfery: polityczną, religijną, kulturową, społeczną itd. Można go rozpatrywać w szerszym obrębie – w ramach pojęcia konserwatyzmu – lecz wyłącznie w kontekście rozumienia antynomii słów: tradycja i ewolucja, gdzie dla ewolucji zostawia się wyłącznie margines.
Zwrot ku tradycjonalizmowi
Źródłem współczesnego zwrotu licznych społeczności ku tradycjonalizmowi, w wielu przypadkach bliskiego trybalizmowi plemienno-klanowemu, szowinizmowi i ksenofobii jest zarówno wykluczenie mas z beneficjentów postępu, ich rosnące rozwarstwienie, ale także chaos, brak poczucia stabilizacji i niepewność jutra. Wskutek tego, do coraz szerszych rzesz ludzi „mrugają przyjaznym okiem”- jak to ujmuje Z. Bauman - tradycja, parafiańszczyzna, zaścianek, kołtun.
Demokracja, mająca w XXI wieku zwyciężyć we wszystkich dziedzinach życia, uszczęśliwiając ludzkość, stała się jak mówi m.in. prof. Adam Karpiński, demokraturą. Jej uwiąd i rachityczność widzimy dziś na wielu płaszczyznach życia - tak lokalnego jak i globalnego. Niszczy ją unilateralizm Zachodu (zwłaszcza USA), narastający protekcjonizm, odżywanie kolonialnej mentalności i paternalizmu kulturowego, postępujący militaryzm, a przede wszystkim – powszechna komercjalizacja i kult zyskowności.
Inwazja mechanizmów rynkowych w sferę wartości uniwersalnych, w przestrzeń immanentną humanizmowi i człowieczeństwu zaczyna się zawsze od zwyrodnienia i korupcji języka. Tworzenia nowomowy, w której enigmatyczne określenia zajmują miejsce osoby ludzkiej, jednostki, człowieka. Człowiek staje się „zasobem” lub „kapitałem” ludzkim, uczeń w szkole – „klientem”, placówki służby zdrowia – „podmiotami gospodarczymi”. Język rodem z handlu, sfery kupna i sprzedaży, generuje takie też zachowania, stosunki międzyludzkie.
Dehumanizacja współczesnego życia i owych stosunków postępuje zarówno z racji pogłębiających się podziałów na bogatych i biednych, przewagą kapitału nad pracą, jak i pogłębiających się różnic między decydentami a rządzonymi. Ci drudzy coraz mniej mogą – zarówno na rynku jak i wedle dotychczas pojmowanych pryncypiów demokracji. Bo co np. zmieniają kolejne wybory w sensie rozwoju ekonomicznego, gospodarczego, wizji rozwoju?
Władza i sposób jej sprawowania to niezwykle istotny czynnik tych procesów. Jak zauważył w kontekście związków dehumanizacji i komercjalizacji Salman Rushdie – „Stopniowo odkrywane są na nowo walki gladiatorskie. Telewizor jest Koloseum, a zawodnicy są jednocześnie gladiatorami i lwami. Ich zadaniem jest pożerać się nawzajem, aż tylko jeden zostanie przy życiu. Ile czasu będzie potrzebowała nasza znudzona kultura, by wprowadzić realne lwy, prawdziwe niebezpieczeństwa na te przeróżne fikcyjne wyspy, by zaspokoić nasze pragnienie, aby więcej było akcji, bólu i doznawanego pośrednio dreszczyku emocji” (Dobrze być złym, Gazeta Wyborcza, 16-17.06.01).
Atak na Oświecenie
Idee oświeceniowe - wolność, równość, sprawiedliwość, solidarność, swoboda myśli – zastąpiono po upadku komunizmu jednowymiarowym opisem i interpretacją świata. Pluralizm zastąpiła hegemonia jednej, neoliberalnej idei, dogmatyzacja dyskursu publicznego i doktrynerskie podejście do podstawowych zasad demokracji. Kanonizacja narracji, z jaką elita zwraca się do „ludu” prędzej czy później prowadzić musi do marazmu intelektualnego i ideowej inercji.
Faktem jest, że obecność konkurencyjnego obozu socjalistycznego wymusiła wewnętrzne przeobrażenia i zmiany sposobów myślenia wśród elit krajów demokratycznego Zachodu. Stąd m.in. pojawia się idea New Deal Johna M. Keynesa, zwolennika planowania centralnego i interwencji państwa w gospodarkę i dynamiczny rozwój po II wojnie światowej państwa dobrobytu. Stąd też postępy demokracji i swobód obywatelskich.
Neoliberalizm – głosząc pochwałę egoizmu, cynizmu, prywaty, partykularyzmu i egocentryzmu - wszystko to zniszczył: solidarność, więzy społeczne, empatię. Spowodował destrukcję społeczeństwa. Dobrze to pokazuje film „Wall Street” Olivera Stone’a, egzemplifikujący mentalność neokonserwatystów (czyli neoliberałów) ze słynnym już cytatem - „Chciwość jest dobra”.
Jednak uwielbienie, jakim darzy się w naszym kraju ową filozofię graniczy niekiedy z idolatrią i ma niewątpliwe cechy kultu religijnego. Widać to np. po popularności, jaką cieszy się ciągle Margaret Thatcher – guru (obok Ronalda Reagana) neoliberalizmu, autorka słynnego powiedzenia, iż „coś takiego jak społeczeństwo nie istnieje. Istnieją tylko pojedyncze, wolne i przedsiębiorcze jednostki”.
Ćwierć wieku temu, u progu przyśpieszonej globalizacji, rosnącej roli korporacji ponadnarodowych, niekontrolowanego przepływu kapitału i konsumpcyjnych igrzysk, nowozelandzki historyk prof. John Pocock na łamach Queen’s Qurterly w artykule „The Ideal of Citizenship Since Classic Times” zadawał pytanie: „Czy podporządkowanie suwerennej wspólnoty obywateli globalnej działalności postindustrialnych sił rynkowych stanowi złe czy dobre posunięcie w architekturze postnowoczesnej polityki?” .
Natomiast w początku XXI wieku Zygmunt Bauman, pisząc o Europie (Ponowoczesność jako źródło cierpień) - synonimie demokracji, stabilności, wolności i swobód obywatelskich – zauważał, iż jest ona: „niezdolna już, a więc i niechętna, do naprawiania środkami politycznymi błędów i wypaczeń nieokiełznanej gry rynkowej.
Czy jednak współczesne globalne zmiany, przede wszystkim w sferze kulturowo-cywilizacyjnej mamy traktować jako wypadkową wielu lokalnych systemów, czy też może wywodzą się one ze skompromitowanej idei imperializmu, będącej zaprzeczeniem epoki pluralizmu, demokracji i liberalizmu światopoglądowego?
Zachód jednak, po raz kolejny w dziejach, przedstawiając reszcie ludzkości ideę, religię itd. uważa ją za niepodważalnie uniwersalną, najlepszą i jedynie słuszną.
Rola mediów
Tu dochodzimy do roli mediów korporacyjnych w zglobalizowanym świecie. One dawno przestały być – z różnych zresztą przyczyn – niezależną, tzw. czwartą władzą. Przede wszystkim z tytułu wprzęgnięcia w neoliberalny, nastawiony wyłącznie na zysk, system sprawowania hegemonii przez mega-kapitał. Media stają się w takim systemie organizatorem coraz pokaźniejszej grupy konsumentów, nieświadomych manipulacji obywateli, mających przysparzać dochodów poprzez uczestnictwo w procesie zwanym „zakupizmem”. Bo konsument nie jest tożsamy z obywatelem.
Media też są odpowiedzialne za wzrost indywidualizmu oraz utowarowienie wszelkich sfer ludzkiej działalności. Zwrócił na to uwagę Jean Baudrillard w Rozmowach przed końcem, pisząc, że dziś „zacierają się wszystkie wolności, aby pozostała tylko jedna – wolność wymiany”.
Benjamin Barber, przywołując Bena Bagdikiana – amerykańskiego medioznawcę, obserwującego postępującą koncentrację i komercjalizację mediów w USA od lat 80. XX wieku – pisze, iż monopolizacja mediów przez wielkie koncerny prowadzi do rosnących lawinowo wpływów reklamy na formy i treści przekazywanych informacji.
Truizmem jest stwierdzenie, iż demokracja rozkwita wyłącznie dzięki niezależnym mediom, tymczasem na przełomie XX i XXI wieku ponad 80% amerykańskich mediów należało do zaledwie kilku korporacji ponadnarodowych. Dziś ten proces zapewne poszedł jeszcze dalej i dotyczy całego świata, a media i elity uczyniły z neoliberalizmu czy neokonserwatyzmu religię.
Kartezjusz na przemiał
Krytyce i deprecjacji poddali neoliberałowie i konserwatyści oraz ich akolici (wyhodowani na doktrynie Friedricha von Hayeka i Miltona Friedmana) samo Oświecenie. Zaatakowali je i wartości z nim utożsamiane, będące podstawą „złotego wieku Zachodu” z pozycji antyetatystycznych, skrajnie antysocjalnych, rynkowego fundamentalizmu, z mocną nutą kulturowego imperializmu sięgającego korzeniami epoki kolonialnej.
Drugą grupą atakujących (i to od 150 lat) wolnościowe i humanistyczne idee oświeceniowe są środowiska religijnych fanatyków i fundamentalistów różnych denominacji. Tu różnic między islamem, katolicyzmem, judaizmem, prawosławiem czy protestantyzmem („pas rdzy” na południu USA był zawsze matecznikiem religijnego purytanizmu, ortodoksji i kołtuńskiego rozumienia świata) nie widać żadnych.
Media zafascynowane neokonserwatywnymi ideami podjęły skuteczny wysiłek, aby te rozproszone niegdyś wspólnoty religijnych fanatyków i fundamentalistów egzystujące na peryferiach nowoczesnego świata, weszły na salony, stając się obowiązkowym składnikiem telewizyjnych programów stacji publicznych i komercyjnych.
Tym samym „w ciągu ostatnich dziesiątek lat religia niepostrzeżenie wślizgnęła się w otaczający nas świat. Zarówno w Paryżu, Nowym Jorku, Bejrucie, Bagdadzie, Stambule, Moskwie, jak i New Delhi, albo Dżakarcie nagłówki gazet i magazynów, stacji radiowych i telewizyjnych, przypominają nam nieustannie o religii” – zauważa Georges Corm (Religia i polityka XXI wieku).
A religia (zwłaszcza monoteizmy) zawsze niesie ziarna konserwatyzmu i tradycjonalizmu.
Krytykujący Oświecenie i zarazem Rewolucję Francuską jednocześnie atakują także podstawy filozofii kartezjańskiej, a tym samym -nowoczesność, modernizm, demokrację itd. To uderzenie w zasadnicze źródła myśli i tradycji lewicy europejskiej, ale i zaprzeczenie całego dorobku cywilizacji zachodniej, w tym - desakralizacji przestrzeni publicznej i dyskursu politycznego.
Takie podejście do problemu sprzyja siłom „ciemnym”, demonicznym, wstecznym, a w efekcie groźnym dla pryncypiów cywilizacyjno-kulturowych. Nie jest to „etyczna nieporadność” – jak uważa Johann B. Metz (Teologia polityczna), ale próba zatrzymania i odwrócenia biegu dziejów oraz rozwoju myśli ludzkiej.
Umożliwienie powrotu religii – zwłaszcza tych monoteistycznych – do przestrzeni publicznej i politycznej, religii, które niosą w sobie wiele pamięci o cierpieniach Innego, o deptaniu godności drugiego człowieka, o ludobójstwie i nieszczęściach milionów ludzi w historii stało się tym samym mimowolnym handicapem współczesnych liberałów (otwartych jedynie na rynek i jego pozytywne przymioty) danym na tacy fundamentalistom i fanatykom. Czyli stało się tak, jak zauważył Zygmunt Bauman: życie jednostkowe i zbiorowe szeregu wspólnot i społeczności zostało po prostu skierowane „na przemiał”.
Pozostawienie zagadnień społecznych poza zainteresowaniem elit politycznych i mainstreamu, masowe wykluczenie i degradacja środowiska przez rabunkową działalność mega-kapitału (maksymalizacja zysku przy minimalizacji kosztów pracy), wywoływanie wojen i konfliktów w imię demokracji organizowanej na zachodnią modłę, rzuciły miliony ludzi różnych ras, języków, kultur, wierzeń, z różnych regionów świta w objęcia religijnych szarlatanów, pospolitych demagogów i złowrogich fundamentalistów.
Radosław S. Czarnecki
Jest to pierwsza część eseju zatytułowanego „Źródła triumfu tradycjonalizmu”. Kolejną jego część opublikujemy w nr 12/18 SN.