Humanistyka el
- Autor: Anna Leszkowska
- Odsłon: 2084
Amerykanie nie powinni zawsze tak się denerwować, kiedy inne państwa mają poglądy odmienne od amerykańskich.
Indira Gandhi
Zacytowany bon mot Indiry Ghandi, pierwszoplanowej osobistości w hinduskiej polityce II połowy XX wieku, córki pierwszego premiera suwerennych Indii po ustąpieniu brytyjskich kolonizatorów, Jawahariala Nehru oddaje clou rozumowania polityków z kręgu kultury Zachodu wobec reszty świata. Megalomania i kult wyższości własnych dokonań, kultury, cywilizacyjnych osiągnięć, poparty do końca nieprzezwyciężoną świadomością kolonialną i postkolonialną oraz postreligijną misjologią dały i dają o sobie znać wielokrotnie po dziś dzień.
Współcześnie – w wyniku utylitarnie i w stylu kolonialnym uprawianej polityki z pozycji hegemona – odnieść to możemy do promocji „praw człowieka”, idei (i sposobów jej szerzenia) wolności i demokracji, liberalizmu (w euroatlantyckim stylu), które mimo swej wzniosłości, wartości i humanizmu nie ogarniają jednak jednego z podstawowych elementów cywilizacji naszego gatunku: różnorodności kulturowej, doświadczeń i tożsamości poszczególnych społeczeństw, narodów, zbiorowości i plemion zamieszkujących Ziemię.
Regis Debray, francuski filozof i publicysta, zauważa, iż „nie zrozumie wydarzeń i nastrojów w XXI wieku ten, kto nie dostrzeże, że dziś żyją obok siebie dwa rodzaje ludzi, którzy wzajemnie siebie nie widzą: upokarzający i upokorzeni. /…/ Upokarzający uwielbiają krzyżowe miecze, ale nie chcą skrzyżować spojrzenia ze wzrokiem upokarzanego”. Zdjęli już co prawda swój hełm, ale umysł pozostaje nadal kolonialny.
Bo „Zachód, a zwłaszcza USA, które zawsze miały poczucie posłannictwa, jest przekonany, że inne narody powinny przyjąć zachodnie wartości demokracji, wolnego rynku, ograniczonego rządu, praw człowieka, indywidualizmu i praworządności oraz oprzeć na nich swoje instytucje. W innych cywilizacjach mniejszość przyjmuje i propaguje te wartości, ale przeważające postawy są całkiem inne – od rozpowszechnionego sceptycyzmu po zaciekły opór. To co dla Zachodu jest uniwersalistyczne, innym kojarzy się z imperializmem” – pisze Samuel P. Huntington w „Zderzeniu cywilizacji”.
Współcześnie Zachód – według Fernanda Braudela – to definiowanie się przede wszystkim przez sposób produkcji, czyli formę gospodarki rynkowej w wersji neoliberalnego kapitalizmu. „Bardziej niż kiedykolwiek spojony jest on dążeniem do zdominowania świata. Opiera się na monopolu praw i czynów, nawet jeśli – mimo globalizacji – nie zajmuje całej przestrzeni społecznej ani na terytoriach zdobytych, ani w miejscu pochodzenia”.
Zajścia w Rotterdamie, płonące suburbia Paryża, katastrofa humanitarna na Lampedusie i Lesbos, zamachy w różnych miastach Europy Zachodniej, radykalni mułłowie zdobywający coraz szersze uznanie i posłuch w społecznościach Hindusów i Pakistańczyków na Wyspach Brytyjskich, zabójstwo Theo van Gogha w Hadze, mroczna sława brukselskiej dzielnicy Molenbeek, szturmowane płoty na granicy Hiszpanii i Maroka w Ceucie czy Tangerze, setki tysięcy uchodźców w obozach na terenie Turcji, Libanu i Jordanii, którzy tylko marzą, aby dostać się do mitycznej Unii Europejskiej, zamachy w Zachodniej Europie - to obrazki często widziane na ekranach TV różnych stacji, w różnych krajach i częściach świata. Do tego dodać trzeba – choć to na razie nie konfliktowy i nie agresywny problem – ok. 1 mln obywateli Ukrainy w Polsce (wg danych rządzących) i ponad 2 mln takich samych ludzi w Rosji.
Tu akurat zagadnienie jest trochę inne, gdyż zależy to głównie od regionu Ukrainy, z jakiego emigrują ludzie, a ten kraj jest niesłychanie złożony tak kulturowo, jak i językowo i mentalnie, czego w Polsce nie potrafimy sobie uzmysłowić. W dodatku sporo rosyjskojęzycznych obywateli Ukrainy utożsamia się silnie z cywilizacją prawosławno-rosyjską. Zresztą w Federacji Rosyjskiej, na olbrzymim terytorium i pośród prawie 150 mln populacji, przebywa aktualnie ok. 10-12 mln gastarbeiterów, głównie z azjatyckiej części dawnego ZSRR, a także z Iranu, Afganistanu czy Mongolii.
Dzieła „białych ludzi”
Jeszcze w latach 60-tych XX w. na Zachodzie rozpowszechniony był pogląd (głosił go m.in. Raymond Aron), że „Europa widziana z Azji nie składa się z dwóch zasadniczo różnych światów, świata radzieckiego i świata zachodniego. Stanowi jedną rzeczywistość: rzeczywistość cywilizacji przemysłowej. Społeczeństwo radzieckie i kapitalistyczne są tylko dwiema odmianami tego samego gatunku – albo dwiema wersjami tego samego typu społecznego – postępowego społeczeństwa przemysłowego” („18 Lectures on Industrial Society”).
Podobnie sądziło wielu, pozaeuropejskich myślicieli i komentatorów.
Jeden z najwybitniejszych współczesnych socjologów, profesor Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, Szlomo N. Eisenstadt zauważył, iż „komunizm (…) to silny projekt modernistyczny, wywodzący swe korzenie z Oświecenia i Rewolucji Francuskiej. Podstawowym celem komunizmu była przemiana niemal feudalnych społeczności środkowo- i wschodnioeuropejskich w nowoczesne zbiorowości przemysłowe. Z tym bezpośrednio trzeba wiązać wizję nowej kultury, którą miał wprowadzić ten ustrój” („Nowoczesność ma wiele twarzy”, Gazeta Wyborcza, 5-6. 11. 2005).
Przykłady te potwierdzają zgodność ludzi pozaeuropejskich kultur w ocenie tego, co niesie ludom tzw. Trzeciego Świata Europejczyk, „biały” Amerykanin (czyli WASP) i … Rosjanin (nie „Ruski”).
Także prezydent Indonezji (od 1950 roku) Ahmed Sukarno wielokrotnie podczas swoich wystąpień (m.in. w czasie inauguracyjnego posiedzenia Konferencji Państw Niezaangażowanych w Bandungu 18-24.04.1955) używał terminu „biali ludzie”, dając do zrozumienia, iż nie uważa, by ZSRR prowadził zasadniczo różną w tej materii politykę niż kraje Zachodu.
Najlepszym tego przykładem była sytuacja w Afganistanie, gdzie dla walczącej w latach 80-tych z radziecką interwencją koalicji różnych sił i plemion po wycofaniu Armii Czerwonej, takim samym priorytetem stała się walka z Zachodem. Dla trzonu współczesnej opozycji antyzachodniej w tej części Azji, jakim jawią się afgańsko-pasztuńscy talibowie – współczesna wojna z interwencją koalicji pod egidą USA (trwająca od 7.10.2001) jest przedłużeniem walki z radzieckim komunizmem.
To wszystko sprawia wrażenie, iż jesteśmy - Europejczycy („biali ludzie”) - o krok od jakiejś Apokalipsy, zapowiadanego, biblijnego Armagedonu, w czym utwierdzają „konsumentów produkcji medialnych” wolne i demokratyczne media. Wolne – chciałoby się zapytać - od czego? Na pewno od zdystansowania, poważnych analiz, a przede wszystkim starających się odpowiedzieć na zasadnicze dla człowieka od początku jego istnienia jako gatunku pytanie: dlaczego?
Ale nie zdajemy sobie sprawy (zapominając o tym przez ignorancję, lub cywilizacyjno-kulturowe zadufanie, megalomanię czy intelektualne lenistwo spowodowane dobrobytem i latami pokoju na Starym Kontynencie), iż za racjami naszych postępowań, za decyzjami naszych polityków i niczym nieograniczanej chciwości naszego kapitału, owego Armagedonu doznają dziesiątki milionów ludzi na świecie: Jemen, Palestyna, różne rejony Czarnej Afryki, Meksyk, Kolumbia, Afganistan, Syria, Irak, Libia, pogranicze Armenii i Azerbejdżanu, wschodnia Ukraina, Kaszmir, pogranicze afgańsko-pakistańskie, wschodnie Indie (tzw. „7 siostrzanych stanów”) czy zachodni Myanmar.
Nowa „wędrówka ludów”
Jesteśmy w związku z tym świadkami nowej „wędrówki ludów”. Europa przeżyła już taki ciąg wydarzeń w swej historii (I tysiąclecie n.e.), który spowodował diametralną zmianę całego układu sił w Imperium Romanum tworzącym podstawowe wartości, zasady polityki, kultury, nauki etc. Zapanował na wieki chaos, cywilizacyjna degrengolada (w stosunku do tego, co niosło panowanie Rzymu), kulturowa zapaść, pogorszenie się jakości i poziomu życia.
Rzymskie prawo i takaż jurysprudencja zostały zastąpione przez plemienne, klanowe zwyczaje najeźdźców stojących cywilizacyjnie u progu tego, co reprezentowali ich rzymscy poprzednicy. Nastały tzw. wieki ciemne.
Współczesna „wędrówka ludów” wynika jednak z innych przesłanek i zasadza się na innych warunkach niż te sprzed ponad 1500 lat. Doświadczają tego procesu wszystkie kraje uznawane przez migrantów za tereny stwarzające lepsze warunki codziennej egzystencji. Jak widzimy dotyczy to całej cywilizacji tzw. białego człowieka (czyli za Huntingtonem jest to Zachód i tzw. cywilizacja prawosławna, de facto chodzi o poradziecką Rosję).
Ta nowa „wędrówka ludów” jest też późnym efektem, odłożonym w czasie memento, epoki kolonialnej, która nie do końca została przez cywilizację „białego człowieka” przemyślana i skonsumowana (intelektualnie). Cywilizację klasyfikującą siebie samą w kategoriach tzw. korzeni judeochrześcijańskich.
Ale de facto – starożytni Izraelici, wyprowadzeni z Egiptu przez Mojżesza (jak podaje Biblia) też podbijają Kanaan, stając się kolonizatorami tych ziem, przy okazji dokonując eksterminacji autochtonicznych mieszkańców na masową skalę. Wystarczy sięgnąć po Pismo Św. i przekartkować Stary Testament. Cywilizowani, chrześcijańscy Europejczycy nie różnili się wiele w tej mierze, postępując kilka tysięcy lat później podobnie: w Ameryce Płn.(wszyscy kolonizatorzy), w Australii (Brytyjczycy), w Ameryce Płd. (Hiszpanie i Portugalczycy), czy w Kongo (Belgowie).
„Tylko w miastach należących do narodów, które ci daje Pan, twój Bóg, jako dziedzictwo, niczego nie zostawisz przy życiu. Gdyż klątwą obłożysz Hetytę, Amorytę, Kananejczyka, Peryzzytę, Chiwwitę i Jebusytę, jak ci rozkazał Pan, Bóg twój, abyście się nie nauczyli wszystkich obrzydliwości, które oni czynią ku czci bogów swoich i byście nie grzeszyli przeciw Panu, waszemu Bogu” („Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Księga Powtórzonego Prawa”).
Misyjność neoliberalizmu
Misja, szerzenie przez podbój swej kultury, a przede wszystkim – rozszerzanie rynków oraz zdobywanie siłą nowych terenów, niewolników, pracobiorców etc. dla osiągania kolejnych zysków, uzasadniana bądź religią, osiągnięciami cywilizacyjnymi, wyższością rasową czy zdobyczami rozwoju i postępu (vide – tzw. prawa człowieka, wolność i demokracja) stała się immanencją tej cywilizacji i kultury. Neoliberalizm, jaki zapanował w umysłach elit świata zachodniego jest kolejnym etapem tego ciągu zdarzeń.
Możemy jasno stwierdzić, że „międzywojenny język świętej wiary w cywilizację” z okresu kolonialnego i międzywojennego zastąpiono – i wzmagają ten przekaz bezrefleksyjnie i schematycznie globalne media – takimi terminami jak społeczeństwo obywatelskie, przeciwdziałanie klęskom humanitarnym, pomoc w tworzeniu zrębów państwa prawa, w zaprowadzeniu demokracji, odnośnie praw człowieka itd. To wszystko w połączeniu z fetyszem wolnego rynku tworzy jednoznaczne wrażenie opresji tzw. liberalnego imperium, czyli nowej wersji epoki kolonialnych podbojów (p. A. Colas, „Imperium”).
Jacek Kuroń u schyłku życia zauważył, porzucając chyba ostatecznie bezgraniczną wiarę w absolutną wyższość kultury zachodniej (na kanwie NATO-wskiej interwencji w Iraku), że zapewnienia o szerzeniu demokracji i wolności w stylu zachodnim nad Tygrysem i Eufratem tak, „aby Irakijczycy przyjęli nasze warunki” może się powieść tylko pod warunkiem: jeśli zastosujemy bezwzględny terror. „Jeśli zatem nie będziemy mogli ich nawrócić, pozostanie nam ich zabić” (J. Kuroń, „Rozpętaliśmy wojnę cywilizacji”, Gazeta Wyborcza, 5-6.04.2003).
Cała ta cywilizacja od mniej więcej 1300 lat jest oparta na idei kolonizacji polegającej nie na przyjaznej absorpcji i powiększaniu własnych walorów przez korzystanie z różnorodności pozaeuropejskich kultur, a tylko na opcji „nawracania”, bądź narzucania swych rozwiązań, swych sądów i swoich racji. Tym przedsięwzięciom towarzyszą stale rzezie, ludobójstwa, niszczenie – świadome, bądź nie - innych niż europejsko-chrześcijańskich kultur. A uzasadnienia i argumentacja zawsze się znajdywały w zależności od potrzeby, Zeitgeistu, mody, interesu, poprawności politycznej czy tzw. wyższych celów.
Przytoczone na wstępie wydarzenia, jakich doświadcza dziś świat „białego człowieka” są więc jak albedo wszystkich trudnych, dramatycznych i traumatycznych przeżyć: zarówno zbiorowości kolonialnych jak i kolonizowanych. Co prawda, studia postkolonialne w krajach Zachodu są o wiele bardziej zaawansowane niż w Polsce - gdzie de facto intelektualnej zadumy nad naszą kolonialną przeszłością absolutnie brak – lecz wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy, iż bogactwo, stabilizacja i spokój, jakich od dekad doświadczają jest efektem właśnie epoki kolonialnej.
Tylko dla wybranych
Nie dość przerobionym w tym kontekście zagadnieniem jest istota pojęcia narodu wybranego. Ten biblijny termin immanentnie związany z tradycją judeochrześcijańską został implantowany w całości i totalnie do świadomości (i podświadomości) europejskich elit jak i „gminu”.
Koncepcja ta zawarta najpełniej w słowach z Pisma Świętego: „Pan was wybrał i znalazł upodobanie w was” jest obecna w wielu miejscach tak Starego jak i Nowego Testamentu. Chrześcijaństwo, jako „Nowy Izrael”, powiela ów schemat w narracji religijno-teologicznej, który potem znajdujemy w myśli oświeceniowej. Znaleźć go można tak w katolicyzmie jak i we wszystkich ogniwach protestanckiej galaktyki wyznań, sekt, zborów i wspólnot, w różnych epokach i czasach.
Do tej koncepcji, niosącej paternalizm, podporządkowanie i uzasadnienia do podbojów, odwołują się wszelkie ruchy charyzmatyczne, apokaliptyczne i milenarystyczne. Te same akcenty i myśli znajdujemy w retoryce oraz uzasadnieniach Juana G. de Sepulvedy (podczas sławnej dysputy na Uniwersytecie w Valladolid 1550-51 z Bartolomem de Las Casasem) jak i w literaturze zachodnio-europejskich myślicieli, filozofów, polityków XIX i pierwszej połowy XX wieku. Wystarczy poczytać komentarze do dyskusji na temat uzasadnienia kolonizacji, eksterminacji autochtonów, eugeniki, podbojów itd. z „wieku pary i żelaza”.
To państwa Zachodu na przełomie XIX i XX w. w eksterytorialnych faktoriach zlokalizowanych w Chinach, wymusiły na rządzie cesarskim w Pekinie, aby w restauracjach, kawiarniach i innych lokalach publicznych umieszczona była przy wejściu informacja: „Psom i Chińczykom wstęp wzbroniony”. Czyż nie ma tu analogii z kilkadziesiąt lat późniejszym: „Nur für Deutsche”?
To stąd czerpie swe ożywcze soki idea, cały czas żywa i się odradzająca w kolejnych postaciach, jakoby z tytułu swych osiągnięć cywilizacyjnych i kulturowych (dziś ta narracja zastąpiła średniowieczną mowę o prawdzie, miłości i nawróceniu „barbarzyńców i pogan” na naszą „jedynie prawdziwą wiarę religijną”) - Zachód był jednoznaczny z terminem „ludzkość” i tego co w niej najlepsze (I. Wallerstein, „Europejski uniwersalizm. Retoryka władzy”).
Schyłek dobrobytu?
Tę nową „wędrówkę ludów” stymuluje też rozwój nowych technologii, zwłaszcza w sferze komunikacji, upowszechnianie się znaczenia wirtualnej przestrzeni i łączności satelitarnej. Czyli – globalizacja mediów (poprzez koncentrację kapitału, bez narodowych barw). Nie może dziwić widok nomadów wędrujących ze swoimi stadami w Sahelu czy na pustynnych stepach Arabii, którzy w namiotach obok zasilacza w prąd mają telewizor z satelitarną anteną i laptop. O smartfonach i telefonach komórkowych nie wspominając.
Zygmunt Bauman stworzył w swej koncepcji płynnej ponowoczesności pojęcie „nomadycznego kapitału”. Czy nowoczesne, demoliberalne (a de facto demoneoliberalne) imperium nie jest także „nomadycznym”? Ale jeśli kapitał jest nomadyczny, to nomadami „za pracą”, jakością życia i lepszą wizją przyszłości muszą być podążający za nimi ludzie. Przynajmniej teoretycznie nazywani i traktowani jako potencjalni „pracobiorcy”. Podążający za (znikającą) pracą oraz oglądaną „na żywo” na ekranach TV, laptopów czy smartfonów, inną jakością życia.
Zachód jako formacja kulturowo-cywilizacyjna, wykorzystująca ideę kolonialnego podboju i rozszerzania swego władania w imię różnych uzasadnień, na tereny niepodlegające nigdy Imperium Romanum, de facto po dziś dzień rządzi światem. Poczynając od rządów Karola Wielkiego, które są najlepszym przykładem owego „pęcznienia” na zewnątrz. Potem był „Drang nach Osten” niemieckich książąt i możnowładców, ale w imię wiary stanowiącej lepiszcze Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego: podbój Połabia i krucjaty północne zawsze w imię szerzenia wiary rzymskiej, a w międzyczasie – hiszpańska reconquista, wyprawy krzyżowe do Lewantu (od 1098 r.), no i rozpoczęcie właściwej epoki podbojów - odkrycie Ameryki przez Kolumba itd.
Clou tego procesu stał się eksport tradycji europejskiej za ocean i stworzenie hybrydy tej kultury w postaci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej co wraz z podziałem świata nieeuropejskiego na terytoria zależne i zwasalizowane zakończyło w zasadzie podbój globu przez tę formację kulturowo-cywilizacyjną.
Ów napór ludów z krajów do niedawna tzw. Trzeciego Świata (źródłosłów tego terminu pochodzi z ery kolonialnej) jest też wynikiem wieków określonej polityki i grabieży, która zapewniała ludziom Zachodu dobrobyt, spokój, bezpieczeństwo (o ile sami się między sobą nie „wzięli za łby” – wspólne interwencje i podboje, uśmierzanie „niepokornych” i buntujących się „barbarzyńców” najlepiej widać, studiując historię XIX i XX-wiecznych Chin).
Kryzys i schyłek Imperium wiąże się zawsze z niepokojami, wzrostem zagrożeń (różnego rodzaju), upadkiem wartości, negacją dotychczasowej tożsamości, pesymizmem i dekadencją. Brak dalekosiężnych projektów, utopijnych (zdawałoby się) wizji i „dojutrkowość” elit rządzących dopełniają klimat zgorzknienia i defetyzmu. Obserwowano te procesy zarówno w Rzymie, Imperium Majów czy Osmanów, monarchii austrowęgierskiej, Rosji Romanowów (tuż przed Rewolucją) czy epoką zastoju w ZSRR. Są to elementy uniwersalne. I na ich podstawie można wiele rzeczy wywnioskować, opisać i ewentualnie pewne wydarzenia przewidzieć. Tylko czy w epoce tak dogłębnie skomercjalizowanej i wykastrowanej z jakiegokolwiek pozaekonomicznego i zyskownego myślenia jest to możliwe?
Radosław S. Czarnecki
- Autor: Anna Leszkowska
- Odsłon: 1047
Ab alio expectes, alteri quod feceris*
Seneka Młodszy
Prof. Janusz Sztumski, socjolog i myśliciel uważa, że będąc istotą myślącą, zdolną do przekształcania świata wedle swoich zdolności i możliwości, człowiek nie może się obyć bez wartościowania, a tym samym bez pojęcia wartości. Muszą one jednak być skorelowane z cywilizacyjnym rozwojem, co nie jest jednak immanencją kultury Zachodu uzurpującej sobie miano wiodącej i z wielu względów modelowej dla wszystkich pozostałych cywilizacji na Ziemi. Dziś i w przeszłości.
Jednocześnie obserwuje się chęć ludzi Zachodu do ucieczki, do zapomnienia czy zminimalizowania swej tragicznej roli w historii świata. Kolonialnej, krucjatowej, imperialistycznej w epoce rozpoczętej wyprawami krzyżowymi, rekonkwistą i odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Także udziału nie tylko intelektualnego, ideowego, kulturowego ale i politycznego w rozwoju faszyzmu i nazizmu. Gdyż to określone praktyki kolonialne na pozaeuropejskich teatrach działań, narracja i głoszone publicznie idee przez cały XIX wiek przygotowywały dramat Holocaustu w Europie.
Problem „ostatecznego rozwiązania” dojrzewał długo w głowach Europejczyków i dopiero najbardziej cywilizowany, rozwinięty technologicznie i kulturowo naród jakim byli (i są) na Starym Kontynencie Niemcy potrafił wdrożyć te metody i formy in situ. I Europejczycy się przerazili mimo, iż od dekad podobne lub tożsame metody stosowano w koloniach wobec tamtejszych, nieeuropejskich autochtonów. Na kanwie ostatnich wydarzeń po śmierci Georga Floyda jakie wstrząsnęły Zachodem widać to doskonale.
To wiąże się z tym, co uczyniono tym Innym, nie zachodnim kulturom, cywilizacjom, a przede wszystkim populacjom je tworzącym. Dlatego – w imię spokoju sumienia, tzw. praw człowieka, które dziś są sztandarem „europejskości” - „Europejczycy chcieliby uciec od własnej historii, owej wielkiej historii pisanej krwią. Jednak inne ludy, liczone w setkach milionów, po raz pierwszy się z własną historią konfrontują, albo do niej wracają” – pisze w książce Brzemię odpowiedzialności amerykańsko-brytyjski historyk, prof. Tony Judt. Te ludy chcą równouprawnienia, choćby symbolicznie, choćby właśnie w imię owych praw człowieka, bo ich współczesna mizeria gospodarcza, gigantyczne problemy społeczne a przede wszystkim – bieda rzesz ich obywateli, są echem wielkiej historii „białego człowieka” euroatlantyckiego chowu.
Kolonializm i rasizm
Kolonializm jest nieodłącznie sprzężony z rasizmem i wszelkimi jego hybrydami. Mówił m.in. na ten temat w swej słynnej mowie w siedzibie UNESCO Claude Levi-Strauss (p. Zeszyty Etnologii Wrocławskiej 2011/1-2). Bez rasizmu nie byłoby kolonializmu. I na odwrót. Kolonializm XIX i XX- wieczny były efektem rozpoczętych procesów społecznych – wraz z I wyprawą krzyżową. Podbojom, eksploatacji, zyskom nadawano tylko różne uzasadnienia: od religijnych, typowo mitycznych, przez rasowe, kulturowe i cywilizacyjne. W dzisiejszych czasach sięga się po uzasadnienia humanitarne – interwencja humanitarna czy uniwersalistyczne (w imię demokracji, wolności, praw człowieka). Efekty są zazwyczaj mizerne - np. interwencja USA i ich koalicjantów w Afganistanie trwa już prawie 20 lat, nie mówiąc o Iraku, Libii, Syrii czy wcześniej Somalii.
Jednak zderzenie rzeczywistości politycznej, rynku wraz z kryjącym się za nim mega kapitałem oraz medialnej klaki na temat profanowanych na różne sposoby praw człowieka jest dramatyczne. Uniwersalność praw człowieka jest w innych kulturach podważana. Właśnie z racji historii i manipulacji z uzasadnianiem współczesnych interwencji, de facto będących nową formą kolonializmu i zniewolenia. „Amerykanie nie mają wyrzutów sumienia, gdy koncerny naftowe wypłacają władcom feudalnym miliony dolarów, wspierając ich nikczemne reżimy, ale czuliby się źle, gdyby ich wpływy, albo ich pieniądze przydały się mieszkańcom Afryki Północnej (frankofonom i muzułmanom) przy tworzeniu wspólnoty formowanej w duchu zachodniej cywilizacji” (Tony Judt).
W całej tej narracji mówiącej o postdemokracji, postprawdzie, postmodernizmie, człowiek staje się postobywatelem, kultura zachodnia – post-Zachodem, a swoboda wyrażania myśli i przekonań - postwolnością. Stempel „post” niweluje wszystko, co do tej pory miało jakiekolwiek znaczenie, jakąkolwiek wartość. Zostają tylko zyski, dochody mega korporacji i rekinów finansjery.
Jak to się stało?
John Pilger, australijski dziennikarz, dokumentalista i pisarz współpracujący z renomowanymi periodykami na różnych kontynentach zauważa (Exignorant's Blog, 11.07.2014), iż „kiedy zaawansowane społeczeństwa stają się odpolitycznione, zmiany są w równej mierze subtelne i spektakularne. W codziennym dyskursie język polityczny zostaje postawiony na głowie, zgodnie z przepowiednią Orwella w Roku 1984. Demokracja uchodzi obecnie za instrument retoryczny. Pokój jest wieczną wojną, globalny oznacza imperialistyczny, a niegdyś pełne nadziei pojęcie reformy teraz jest synonimem regresu - nawet destrukcji. Oszczędności są narzuceniem ekstremalnego kapitalizmu biednym oraz podarowaniem socjalizmu bogatym: pomysłowy system, w którym większość obsługuje zadłużenie mniejszości”.
Zasadniczymi wydarzeniami w historii, które wpłynęły na współczesną kulturę i świadomość ludzi Starego Kontynentu na sposób postrzegania świata i człowieka, były: Renesans, Reformacja, Oświecenie, Rewolucja Francuska i Rewolucja Październikowa. Ten optymizm i wiara w człowieka jako „miary wszechrzeczy” załamały się w XX wieku po dwóch wojnach światowych, toczonych głównie w Europie. Choć gdy patrzymy na dzieje epoki kolonialnej i jej wynaturzenia, możemy zadawać pytania: jak to się stało, jak to się ma do ideałów i kanonów Oświecenia? Osoby Thomasa Jeffersona, Victora Hughesa czy Jacquesa Billaud-Varenne’a są tego najlepszym (a może diabolicznym) przykładem.
W wyniku tych dwóch wojen światowych zostało zabitych dziesiątki milionów ludzi. I to nie faszyzm czy demonizowany dziś komunizm są źródłem tych zawodów, pesymizmu czy kryzysu tzw. wartości europejskich. Bo i faszyzm, i komunizm są produktami na wskroś europejskimi. Masowość ofiar tego stulecia (podobnie jak ofiary epoki kolonialnej o których skwapliwie się milczy lub mówi półgębkiem) jest wpisana w europejskość i jej historię.
Mimo tych traumatycznych doświadczeń, wspartych informacjami o tym, co wyczyniano na terenach podbitych przez europejskie imperia kolonialne i w okresie handlu niewolnikami, „ludzie Zachodu, w tym Europejczycy, są w istocie znacznie bardziej przekonani o swej cywilizacyjnej wyższości, niż dają temu wyraz, zwłaszcza publicznie” (Krzysztof Pomian, Europa i jej narody). W tym mniemaniu wyrastał w latach 20-tych ub. wieku w całej Europie faszyzm, z którego urodziło się potem jego najtrwalsze jądro – niemiecki nazizm. To dziś widać wyraźnie, zwłaszcza po obaleniu Muru Berlińskiego i triumfalizmu, jaki ogarnął po tym fakcie cywilizację i kulturę Zachodu.
Leopold II (w Kongu), von Trotha (w Namibii) i Churchill (pod Omdurmanem czy w Bengalu), krzyżowcy na Bliskim Wschodzie, a także Pizzaro (w Peru) czy Cortez (w Meksyku), koloniści i awanturnicy zdobywający dla Stanów Zjednoczonych Dziki Zachód Ameryki Płn. i dziesiątki, setki miejsc kolonizowanych dla powiększania dobrobytu Starej Europy (i jej klonu, jakim stały się Stany Zjednoczone Ameryki Północnej) przygotowywało na świecie to, co dotknęło Europę dopiero w XX wieku: wojnę, masową śmierć, ludobójstwo, często w przemysłowym wymiarze. Tak jak na taśmie u Forda produkowano popularne samochody, tak i na frontach obu wojen masowo ludzie szli do ataków czy siedzieli w okopach, ginąc od śmiercionośnej broni. A np. rasizm, wpierw zastosowany masowo podczas epoki kolonialnej w Afryce i Azji wobec autochtonów, stał się podglebiem dla zbudowania i zastosowania tego samego przez nazistów wobec Słowian, Żydów, Romów. Po prostu karma zbrodni, przemocy, agresji dokonywanych przez cywilizowanych Europejczyków wobec innych mieszkańców globu przez stulecia wróciła bumerangiem hekatomby obu wojen światowych.
Ofensywa konserwy
Zjawiskiem groźnym, niebezpiecznym, jakie zwraca uwagę w dzisiejszym świecie jest religijny fundamentalizm. Nawrót po dekadach laicyzacji ku religii jest efektem zniszczenia sekularnych, socjalistycznych projektów, jakie wyzwalające się z kolonializmu kraje próbowały wprowadzić do postkolonialnej egzystencji. Dziś jest to głównie islam -najbardziej prężne i rosnące liczbowo wyznanie globalne. Jest to odpowiedź na nowe, już w wersji postkolonialnego bytu państwowego, uzależnienie od dawnych metropolii. Nie ma nadziei, nie ma utopii, wracamy do dawnych wierzeń i kultów.
Jest to jednak problem znacznie szerszy, wykraczający poza ramy metropolia – kolonia (czy półkolonia w rzeczywistości postkolonialnej). On tkwi także w samej kulturze Zachodu, gdzie obserwuje się od kilku dekad, na kanwie zafascynowania ideami neoliberalnymi i konserwatywnymi, powrót do tradycjonalizmu, zachowawczości, imperializmu i protekcjonizmu (mimo haseł o globalizacji i multikulturalizmie). Kryzys imigracyjny czy pandemia koronawirusa (i towarzyszące im zachowania czy postawy społeczne) są kolejnymi elementami potwierdzającymi te tendencje pogłębiające się od lat.
Zachowując się jak rycerze krzyżowi, nietolerancyjnie, wrogo wobec wolności i wybiórczo traktując pojęcie demokracji, mimo woli wywołano wilka z lasu we własnym domu. Teraz dorobek Oświecenia - postęp, rozwój, otwartość są atakowane z dwóch stron – od wewnątrz i z zewnątrz. Ofensywa wszelkiej konserwy jest o tyle niebezpieczna, że elity są wyalienowane ze społeczności lokalnych, narodów czy innych większych grup społecznych. Poczuwają się raczej do ponadnarodowych, ponadklasowych, ponadrasowych czy ponadkonfesyjnych więzi korporacyjnych czy klanowych. To, iż po swej stronie mają media, o niczym jeszcze nie świadczy i nic nie znaczy. Bo przeciwnik też okopał się na tych samych pozycjach.
Dżihad, walcząc z McŚwiatem (p. Benjamin Barber, Dżihad kontra McŚwiat), posługuje się skutecznymi metodami utożsamianymi do tej pory jednoznacznie z nowoczesnością. I dlatego to jest podwójnie niebezpieczne. A krucjata jest jedną (i nieodłączną) z form prozelityzmu czy apostolstwa immanentnych chrześcijaństwu, islamowi czy hinduizmowi. To połączenie walki i wiary religijnej: cnót rycerskich, męskich i sił witalnych z bogobojnością, idealizmem, potrzebą transcendencji i poddaństwem.
Rewitalizacja wierzeń religijnych, wzrost liczby ortodoksyjnych adherentów i fanatycznych wyznawców grozi – przy równoczesnym postponowaniu wszystkiego co nowoczesne, czy neutralne światopoglądowo – powrotem krucjat, ostracyzmu wobec Innego czy aktami przemocy w stosunku do niewiernych, bądź inaczej myślących, wyznających inne idee i wartości. Zwłaszcza, gdy do tego dochodzi wszechobecny uwiąd racji rozumu i deprecjacja empirii w stosunku do mistyki, ezoteryki, okultyzmu, osjanizmu czy zwykłego transcendentalnego szaleństwa. Tak postkolonialnym, imperialnym i paternalistyczno-dogmatycznym postępowaniem Zachód „wywołał” recydywę sił wrogich ideom, które sam chciał eksportować, uznając w swym egocentryzmie i egotyzmie za szczyt, za clou rozwoju ludzkości.
Pomysły kolonizacji świata na nowo
Jednak samo zjawisko fundamentalizmu jest bardziej ideologią niż religijnym fenomenem, a tak go właśnie zakodowano w mentalności przeciętnego Europejczyka w wyniku manipulacji prasowych i medialnych sztuczek: polityki i celów kapitału zachodniego, który dziś w wersji globalistyczno-neoliberalnej realizuje stare, zwietrzałe zdawałoby się, pomysły kolonizacji świata na nowo. Jasno spersonifikowany wróg jest bowiem w takiej opcji najlepszym sojusznikiem w odwróceniu uwagi społecznej od zasadniczych zamiarów i dążeń możnych tego świata, którzy często swymi działaniami w niedalekiej jeszcze przeszłości sami przyczyniali się do rozwoju tak fundamentalizmu o podłożu religijnym jak i związanego na tej bazie islamistycznego terroryzmu. Okazali się uczniami czarnoksiężnika, tak jak mudżahedini z Afganistanu podczas wojny z ZSRR, islamiści od Izetbegovicia w Bośni, UCK w Kosowie czy al-Kaida w Syrii czy Iraku. O Libii i otwarciu masowego, niekontrolowanego eksportu broni do Azawadu i innych afrykańskich krajów leżących na południe od Sahary nie wspominając.
Islam w opcji powszechnej beznadziei, biedy i przeraźliwej nędzy, upodlenia, braku perspektyw dla jednostek i zbiorowości, masowej śmierci z głodu i pragnienia, chorób i braku higieny oraz wszechogarniającej korupcji lokalnych elit „proponuje alternatywny światopogląd, który ma być odpowiedzią na kryzys wartości w cywilizacji Zachodu” (Basam Tibi, Fundamentalizm religijny).
Islam jest w swej doktrynie wobec kolonializmu, sprzęgniętego z nim rasizmu, wyzysku słabszych i wykluczaniu tych Innych (ale nie swoich - to swoista rynkowa i kapitalistyczna plemienność), nie dopuszczonych do koryt postępu, rozwoju i braku kapitału ideą rewolucyjną. W swej ortodoksyjnej wersji proponuje bowiem zniesienie określonych, na zachodnią modłę, stosunków społecznych.
Doskonale ten problem pokazują prace takich teoretyków islamizmu jak Sayyid Qutb, Syed Abul'Ala Maudoodi czy Hasan al-Banna. Dlatego też wzrost znaczenia ilościowego i jakościowego różnych ugrupowań islamistycznych poczynając od lat 70. XX wieku można także wiązać z działaniami specjalnych służb państw Zachodu (oraz Izraela) jako antidotum na ową rewolucyjność islamu w kwestiach społecznych i antykolonialnych. Zwłaszcza, iż gdy przyjrzy się ofiarom terroru islamistycznego, to gros ofiar stanowią właśnie muzułmanie różnych denominacji, w różnych częściach świata.
I jeszcze jeden aspekt domniemanej wyższości Zachodu nad resztą świata i przekonania, iż wszyscy muszą, mają obowiązek, przyjąć rozwiązania uznawane przez Zachód za uniwersalne, będące clou rozwoju kultury i cywilizacji ludzkości. Tylko Zachód, konkretnie europejski klon polityczno-kulturowy – Stany Zjednoczone Ameryki Płn. – użył atomu (Hiroszima i Nagasaki). I abstrahuję tu od militarnej konieczności użycia tej śmiercionośnej broni wobec bezbronnej ludności. Nie na polu walki przeciwko żołnierzom, a wobec cywilów. Chodziło o jawną demonstrację swej siły w poczuciu bezkarności (USA były w tym momencie jedynym posiadaczem bomby atomowej na Ziemi).
I kolejny kwiatek z tego podwórka: Zachód praktykował podczas II wojny światowej dywanowe naloty na niemieckie miasta, burząc je w totalny, metodyczny sposób, zabijając tym samym setki tysięcy ludzi, powodując gigantyczne pożary z racji zrzucania bomb fosforowych (tzw. burza ogniowa niszcząca całe miasta nie tylko jego bombardowaną część) itd. I znów asymetria komentarzy, wybiórczość i selektywność wobec najszerzej pojmowanego Wschodu - obecnie pokazuje się palcem Armię Czerwoną, jednego z członków koalicji antyhitlerowskiej, że wchodząc na tereny dawnej III Rzeszy gwałciła kobiety, niszczyła niemiecką substancję materialną, obracała w perzynę miasta. Bombardowania Drezna, Hamburga, Kolonii czy Bochum są tłumaczone „zemstą” i „zastraszeniem przeciwnika” poprzez dezorganizację społeczeństwa niemieckiego i jego przemysłu. Zaś sytuację z frontu wschodniego się piętnuje, pokazując wschodnie bestialstwo i komunistyczne zezwierzęcenie.
W ostatnich dwóch dekadach Zachód użył, po raz kolejny, broni masowego rażenia podczas swych licznych interwencji w imię demokracji, wolności i absolutystycznie pojmowanych tzw. wartości Zachodu. To zrzucenie bomb ze zubożonym uranem podczas interwencji w Iraku i podczas bombardowań Serbii w czasie konfliktu o Kosowo. Iracka Faludża i serbski Nisz są tego niemymi, tragicznymi świadkami – świadectwem przekonania o wyższości wartości niesionych przez Zachód wobec reszty świata.
Władza w ręce kapitału
Kolejny przykład, tym razem mentalnego imperializmu Zachodu i paternalizmu, (który temu zjawisku zawsze towarzyszy), to współczesna Unia Europejska, rozrośnięta do rozmiarów niesterowalnego i niedookreślonego molocha, lewiatana, mitycznego krakena. Stało się tak po upadku Muru Berlińskiego i rozszerzenia jej na wschód bez jakiejkolwiek refleksji co za tym ma iść w przestrzeni organizacyjno-kulturowej, jak ma ona funkcjonować.
Z wzniosłych haseł o wartościach i kulturze został tylko neoliberalny, bankowo-finansowy łabędzi śpiew o pieniądzach, zyskach, lokatach, dobrostanie banków i agencji finansowych oraz tzw. austerity. Polska weszła do Unii rządzonej już przez zbuntowane pokolenie 1968 r., wnuków ojców założycieli, stosujących taktykę długiego marszu przekształcania UE poprzez tworzenie kolejnych instytucji. Ci ludzie patrzyli na świat przez pryzmat czegoś, co nazywali – błędnie zresztą - filozofią marksizmu kulturowego, terminu zapożyczonego od tzw. nowej lewicy. Czyli tworu neoliberalnego, przykrytego niby-lewicową retoryką i przypudrowanego niby-lewicowymi rozwiązaniami. Najlepszym tego symbolem jest powiedzenie b. kanclerza Niemiec Gerharda Schrödera, że nie ma ekonomii kapitalistycznej, bądź socjalistycznej. Jest tylko ekonomia dobra lub zła (oczywiście w podtekście brzmi myśl, iż tę dobrą ekonomię utożsamiać można wyłącznie z kapitalistycznymi rozwiązaniami).
Według nowej lewicy klasyczny rewolucyjny marksizm kompletnie się nie sprawdził. Ekonomicznie komunizm zawiódł, także w wymiarze teoretycznym, naukowym. Na Zachodzie kapitalizm stworzył masy nie rewolucyjnych robotników, ale konsumentów, którzy mieli mieć w nosie pomysły obalenia społeczeństwa burżuazyjnego. Lecz liberalizm w klasycznym wydaniu (a w zasadzie neoliberalizm) wtedy właściwie już dogorywał. Nie był co prawda odpowiedzialny za totalitaryzmy i ich zbrodnie XX wieku – te powstały w kontrze do niego – ale do nich dopuścił. Sponsorował. Kopulował z nimi wedle kanonu „zysk przede wszystkim”. To go skompromitowało. Bo faszyzm i komunizm są odpowiedzią, alternatywą na zwyrodnienia immanentne demokracji liberalnej i kryzysy, w jakie ten system periodycznie popada, tworząc zastępy wykluczonych, biednych, zgnojonych i wyrzuconych na śmietnik historii ludzi. „Ludzi na przemiał” – jak ich określał Zygmunt Bauman.
Znana belgijska feministka i myślicielka Chantal Mouffe powiedziała w 1990 r., że po wyzwoleniu z komunizmu mamy teraz do wykonania gigantyczną pracę nad społeczeństwami Europy Środkowo-Wschodniej, które należy wyzwolić z opresji państwa narodowego, religii, rodziny i innych tradycyjnych struktur. Czy więc stać się mamy wyłącznie konsumentami, tylko wybierać w zależności od indywidualnie zdefiniowanych potrzeb, gustów i mniemań? Emancypacja prawa oznacza, że skoro uznaliśmy prawa człowieka, to prędzej czy później relacje międzyludzkie będą się opierały wyłącznie na nich. Także i prawo stanowione.
Konsekwencją – stojącą de facto w sprzeczności z tak rozumianym pojęciem praw człowieka jako universum - postępującej emancypacji jednostki jest to, że nie ma uniwersalnej i obiektywnej moralności, lecz jedynie subiektywne systemy wartości. Bo wszystko sprowadzać się ma do subiektywnego wyboru. Cóż więc pozostaje dla polityki? Jej zadaniem może więc pozostać jedynie administrowanie tymi sferami i balansowanie pomiędzy tymi sprzecznościami. Resztę oddaje się w ręce kapitału i niczym nie ograniczonych sił rynku, będących tak naprawdę jego mackami i narzędziami do pomnażania zysków. Sił autorytarnych, bezwzględnych, egoistycznych, za nic mających empatię, współczucie, dobro wspólne i kolektywną pracę oraz sukcesy uzyskane z jej efektów. Takie spojrzenie na świat, rzeczywistość i człowieka prowadzi do jednowymiarowości oraz zawężenia naszego bytu do jednej sfery i jednego wymiaru. Zarówno w spojrzeniu na doczesność jak i tzw. sferę duchowości, mentalność, świadomość.
Kanonicznie ujął to wpływowy myśliciel ze szkoły frankfurckiej Theodor Adorno, definiując patologiczny system kultury konserwatywnej, związanej zawsze z hierarchicznością, jako efekt metod wychowawczych opartych na surowej dyscyplinie, karach za niepożądane zachowania i niezmiennym autorytecie. Tego typu metody i klimat w kulturze prowadzą do silnych postaw antyspołecznych względem różnych grup mniejszościowych i wysokiego poziomu poczucia zagrożenia z ich strony. Jednostka, przejawiając autorytarną agresję, przemieszcza poczucie krzywdy z rodziców, z najbliższego środowiska na grupy mniejszościowe.
Otwarta agresywna reakcja skierowana przeciwko powszechnym autorytetom odmiennym od naszego światopoglądu i doświadczenia kulturowego wiąże się bowiem z negatywnymi konsekwencjami różnego wymiaru. Np. przemieszczenie agresji na Innych pozwala takiej jednostce eksponować swoje tłumione uczucia bez zwiększania poziomu zagrożenia. Hegemoniczna narracja europejska pozostająca jak u Adorno „hierarchiczną” i paternalistyczną wobec poza zachodniego świata stała się etnocentryczną, monocentryczną, pełną uproszczeń i autorytaryzmu hybrydą Oświecenia.
Racjonalizm oświeceniowy bazował w swej istocie i immanencji na poszukiwaniu wolności, sprawiedliwości i równości. I to grunt kultury politycznej, jakim szczyciła się Europa, a także Bruksela – siedlisko polityków „znikąd” i takich samych urzędników (de facto nie podlegający demokratycznym procesom technokraci i odarci nawet ze szczypty utopii humanizmu cyborgi) - uosabiająca Unię Europejską jako clou tego związku, asocjacji, konglomeratu państw, społeczeństw, zbiorowości, grup społecznych itd.
Ta Unia w 2004 roku, powiększona o wiele krajów z byłego „Ost bloku”, dokonała tego wyłącznie w przestrzeni gospodarczo-ekonomicznej i jurydycznej. Zakładając naiwnie i irracjonalnie, iż tak jak w społecznościach dawnego Zachodu, podlegających od wieków innym procesom i posiadającym diametralnie różne doświadczenia społeczno-historyczne, to wystarczy do scalenia, do zbalansowania się wzajemnego, tych dwóch zasadniczo różnych kulturowo części Starego Kontynentu. Te antynomie (przede wszystkim w kulturze) w miarę dobrze określa i opisuje – co prawda w retoryce teologiczno religijnej więc nie do końca - encyklika Jana Pawła II Slavorum Apostoli.
Ukryte wyrachowanie
Społeczeństwa krajów „Ost bloku” wchodzące do Unii Europejskiej en masse w 2004 (i później) w klimacie euforii, nadziei, zauroczenia i wniebowzięcia nie widziały, a może nie chciały wiedzieć, że idealizowana Unia nie istnieje. Tę naiwność i irracjonalizm najlepiej opisuje myśl bułgarskiego politologa i współpracownika Instytutu Nauk o Człowieku w Wiedniu Iwana Krastewa, mówiąca, iż społeczeństwa krajów postkomunistycznych wchodzących do Unii Europejskiej przyłączały się do czegoś, czego już nie było. Wirus neoliberalizmu, amerykanizacji, od dawna toczył ten twór, ale po upadku Muru Berlińskiego niesłychanie przyśpieszył i w początkach XXI wieku był niesłychanie zawansowany. A państwa byłego RWPG (oraz kraje postjugosławiańskie) nie zamierzały absolutnie niczego nowego wnosić do tej wspólnoty. Zwłaszcza w kontekście wspólnotowości, kolektywności i rozwiązań socjalnych grupowych.
„Przepaść między pięknym deklaracjami a rzeczywistością nigdy nie była tak żyznym podłożem dla nienawiści jak w chwili obecnej” (Jean Ziegler, Nienawiść do Zachodu). Ludzie stali się konsumentami, nie obywatelami, nie osobami, nie racjonalnymi i krytycznymi jednostkami, a marionetkami w rękach reklamy i mediów - pozostających na smyczy kapitału – żyjącymi tylko by konsumować, jak najwięcej żreć i pławić się w tym cywilizacyjnym sybarytyzmie (jak w filmie Marco Ferreriego „Wielkie żarcie”).
Tak, wszystkie cywilizacje dokonywały w dziejach masowych rzezi podbijając nowe terytoria, ale nikt tego nie uzasadniał wyższością kulturową, rasową, religijną w taki sposób jak dokonali tego Europejczycy. Nikt do tego haniebnego procederu – jak np. eugenika czy rasizm – nie zaprzągł nauki, bądź kultury chwalącej wyższość rasy białej nad resztą świata. Tak jak np. ludzkie ZOO w Brukseli jeszcze w latach 50- i 60-tych XX wieku, gdzie w klatkach niczym zwierzęta pokazywano Pigmejów z Konga, belgijskiej kolonii. W Brukseli, stolicy Europy, stoi do dziś pomnik największego rzeźnika – do niedawna reklamowanego jako reprezentanta „europejskości” i kultury Starego Kontynentu – króla Belgów Leopolda II. A jeszcze w 60-,70-tych latach ub. wieku odbierano przymusowo dzieci Inuitom, Indianom i Aborygenom w Kanadzie czy w Australii – tych klonów pokolonialnych europejskiej cywilizacji – w celu ich europeizowania.
Radosław S. Czarnecki
*co zrobisz drugiemu, oczekuj od niego
- Autor: Radosław S. Czarnecki
- Odsłon: 2312
Termin faszyzm pasuje do wszystkiego – pisał swego czasu Umberto Eco. Jak widzimy, także w Polsce jest to temat aktualny i gorący. Faszyzm można przykroić do różnych systemów polityczno-społecznych, wyjmując z niego jeden lub dwa elementy składowe, a on mimo tak zastosowanej mimikry pozostanie faszyzmem. Bo jednak są cechy nierozerwalnie immanentne wyłącznie faszyzmowi.
Eco stawia w tym kontekście zasadnicze – także współcześnie w Polsce – pytanie: „Dlaczego nie tylko ruch oporu, ale całą drugą wojnę światową na całym świecie określa się jako walkę z faszyzmem?
Jeśli przeczytacie powtórnie Komu bije dzwon Hemingwaya zobaczycie, iż Robert Jordan utożsamia swych wrogów z faszystami, choć ma na myśli hiszpańskich falangistów”.
I dalej cytuje Prezydenta USA Franklina D. Roosevelta (23.09.1944) o zwycięstwie „narodu amerykańskiego i jego sprzymierzeńców” nad faszyzmem.
Prawo międzynarodowe tworzy się po to,
by stosowali je słabi, a łamali mocarni.
Robert Knox
Faszyzm jest trendem dyktatorskim, autorytarnym, ale o doktrynie wątłej, labilnej, pseudosynkretycznej. Można go dopasować do różnych kultur, sytuacji, przestrzeni, do różnych systemów społeczno-ekonomicznych, zatem jest on przez wielu konserwatywno-liberalnych i prawicowych polityków postrzegany (i tak było również w latach 20- i 30-tych XX wieku) jako porządek mogący wprowadzić nowe-stare rozwiązania będące źródłem jakichś reform społecznych. Reform, które albo odwrócą uwagę zrewoltowanych mas od idei radykalnie lewicowych (czy nawet komunizujących) - tu: internacjonalistycznych i ponad-narodowych – w kierunku takich rozwiązań i pojęć jak np. naród, kult tradycji, konserwatywna organizacja społeczeństwa itd., albo spacyfikują radykalizm społeczny umiarkowanym i przychylnym dla kapitału reformizmem.
Eco określa faszyzm jako totalitaryzm w stylu fuzzy (tzn. rozmyty, o konturach niewyraźnych, zniuansowany, mętny itd. – czyli niejednoznaczny i ambiwalentny mogący przybierać różne kontury oraz wpisywać się w różnorakie ustroje polityczne, kultury czy tożsamości). Faszyzm, (ale i nazizm), podobnie jak wszelkie totalitaryzmy – także stalinizm – admiruje, wielbi, sakralizuje, kanonizuje, (tworząc swoistą liturgię dla tego kultu) młodość, pęd i ofensywność życia, gwałt, agresję, ryzyko. Ale także – poprzez tradycjonalizm i miłość do tego co było, do tzw. „złotego wieku”, gdzie na piedestale stawiane były wartości dawne, konwencjonalne, zwyczajowo uznane za „normalne” – „wiejskość”, ludyczność, sielską przaśność, niezmienność hierarchii.
Oto kilka archetypów jednoznacznie charakteryzujących faszyzm in situ. Kult tradycji
Pierwszą taką cechą – o której już wspomniano - jest bezwzględny kult tradycji. Co prawda, tradycjonalizm jest starszy niż faszyzm, ale jest on sztandarem wszelkich kontrrewolucji, zwłaszcza jeśli chodzi o katolicki integryzm. Dziś tradycjonalizm pod płaszczykiem quasi-liberalizmu (neoliberalizm jest karykaturą klasycznego liberalizmu) chce – i w dużej części się to mu udało – zanegować osiągnięcia modernizmu we wszystkich de facto sferach życia.
Nowa kultura powstająca na gruzach tego co upadło, zmarniało, zostało zburzone, musi być synkretyczną. Konglomeratem różnych wartości, projekcji, systemów itd. Synkretyzm to amalgamat sprzeczności (jak osławione multi-kulti - potępione przez tradycjonalistów i neofaszystów, a także lumpenliberałów), które dopiero się ucierają, tworząc nowy system. Bliski tradycjonalizmowi integryzm (zwłaszcza w krajach uznawanych za katolickie) jest przeciwny postępowi, zwłaszcza w wiedzy, gdyż prawda została już wypowiedziana, a my – strażnicy i plenipotenci siły wyższej, która wypowiedziała ową prawdę – jesteśmy jedynymi uprawnionymi jej egzegetami.
Eco pisze: „kiedy poszperacie na półkach bibliotek czy księgarni w dziale New Age, natraficie tam np. na św. Augustyna, który o ile wiem nie był faszystą. Sam fakt umieszczenia razem św. Augustyna i Stonehenge jest symptomatyczny dla prafaszyzmu”.
I tu owi bezkrytyczni wielbiciele tradycji nie protestują. Uważają bowiem, iż mesjanizm i nawrócenie (w katolicyzmie od czasów Jana Pawła II nazywa się ten proces eufemistycznie ewangelizacją i inkulturacją) z ich strony jest jak najbardziej fair i trendy. Czyli katolicyzacja wszystkiego, nawet takich artefaktów, które wiążą się z dziejami jak najbardziej odległymi i wyprzedzającymi w historii powstanie chrześcijaństwa. To typowy przejaw postawy autorytarnej, związanej z mesjanizmem czy ewangelizacją.
Odrzucenie modernizmu i postępu
Tradycja tak integrystycznie pojmowana implikuje odrzucenie modernizmu i postępu. Jest negacją jakiejkolwiek ewolucji idei, myślenia, czy opisów świata nas otaczającego. Statyka tej perspektywy jest porażająca, gdyż odmawia jednostce aktywności intelektualnej (zawężając ją do określonych ideologicznych i religijnie uzasadnianych ram). I to jest druga z cech wspólnych różnym odcieniom faszyzmu (a dalej – nazizmu).
Uwielbienie postępu technicznego, fascynacja gadżetami high-tech, kult nowinek doczesnego rozwoju nie ma tu nic do rzeczy (ów paradoks na przykładzie terrorystów wywodzących się z kręgów islamistycznych kapitalnie ukazuje Benjamin R. Barber w książce Dżihad kontra McŚwiat).
To umiłowanie technicznego rozwoju i wspomniane fascynacje koniec końcem zawsze skupiają się w soczewce Blut und Boden, czyli przaśnego, wąskiego, ograniczającego się do lokalności nacjo-patriotyzmu.
Gnoza faszystowska karmi się zawsze elementami tradycji opartymi o jakąś formę okultyzmu (nawet, jeśli o nim się nie mówi, lub go się retorycznie zwalcza), tanim mistycyzmem, totalitarną duchowością, co w połączeniu z nacjonalizmem i ksenofobią daje wymierne efekty.
Negacja świata nowoczesnego to przede wszystkim ataki na rok 1789, Oświecenie, racjonalizm, dorobek Rewolucji Francuskiej, gdyż stąd -zdaniem ultrakonserwatystów i prafaszystów - zaczęło się owo „zepsucie” (publikacje m.in. Sławomira Cenckiewicza i innych reprezentantów polskiej hiperprawicy są tu klasycznymi przykładami tej tezy). W tej mierze protofaszyzm zdecydowanie jest umiejscowiony po stronie irracjonalizmu. Irracjonalizm
Irracjonalizm to bezwzględne działanie dla samej istoty owego działania, nie dla zmian, ewolucji, postępu. Tradycjonaliści, a tym samym i faszyści różnej proweniencji, uwielbiają taką formę działania, ruch, „zadymę”, emocje i afekty. Nerwowe napięcie, onanizm nad symboliką narodowo-religijną, wielkie słowa wobec nieistotnych i przemijających spraw.
A już Arystoteles przecież nauczał, aby „nie mówić uroczyście o sprawach marnych”. Dla nich - tradycjonalistów, ultrakonserwatystów, integrystów wszelakiej maści, wreszcie jawnych faszystów - działanie musi być natychmiastowe, kiedy dostaną jakiś impuls, że coś nie jest zgodne z ich oglądem rzeczywistości, bądź jak ich ego zostanie obrażone (lub tak im się wydaje).
Myślenie, refleksja krytyczna, sceptycyzm są formami kastracji ich pojęcia człowieczeństwa. Bo podważają one Autorytet, na którym – niczym na barkach Atlasa – opiera się ich kruchy i mizerny świat. Kultura sama w sobie jest pojęciem podejrzanym, labilnym, zwłaszcza taka kultura, która opiera się o krytycyzm, zdystansowanie do rzeczywistości ją otaczającej, logicznie chłodny realizm i analityczny racjonalizm. Intelektualny atak faszystów - o ile taki jest w ogóle możliwy – idzie w kierunku absolutnej deprecjacji kultury liberalnej, ewolucyjnej, synkretycznej, właśnie z racji odchodzenia od tzw. tradycyjnych wartości.
Odrzucony synkretyzm
Czy rzeczywiście z istoty synkretyzmu wynika jego immanencja dla tego co nazywamy prafaszyzmem? Włoski uczony, od którego rozpoczynam ten esej jest zdania, że tak, albowiem jakakolwiek forma krytyki jest nie do zaakceptowania przez synkretyzm. Śmiem wątpić.
Wszelka wielość, pluralizm, wielopłaszczyznowość odniesień, siłą rzeczy niosą ze sobą krytycyzm właśnie z racji wzajemnego obcowania owych mnogości.
Zderzanie się, konfrontowanie czy konkurencja i w tym kontekście tworzenie nowej synkretycznej jakości – bo na tym m.in. polega synkretyzm (amalgamat różnych trendów, idei, pomysłów etc.) – wydaje z siebie owo scalenie postępujące nie na zasadzie absorpcji ewangelizacji, lecz wedle teorii melting pot (tygiel narodów) Israela Zangwilla: wymieszania, wzajemnego rozpuszczenia się, kulturowego metysażu, co powoduje powstanie całkiem nowej jakości.
Oczywiście, dla takiej postawy i sposobu widzenia świata, potrzebny jest określony aparat pojęciowo-mentalny, osobowość otwarta i daleko rozwinięte poczucie humanizmu. I z tej racji synkretyzm jest obcy protofaszyzmowi. A kultura Zachodu jest od przynajmniej dwóch wieków w mniejszym lub większym stopniu synkretyczna. I ten proces się pogłębia. To właśnie religijna tradycja Zachodu, ze swoim zamknięciem w obrębie religijnych dogmatów, wizji, teologii i swoistego totalitaryzmu (przeciwnego jakimkolwiek tendencjom synkretycznym) stanowi bazę dla protofaszyzmu w tym archetypie. Radosław S. Czarnecki Drugą część eseju Autora zamieścimy w nastepnym - SN 2/17 - numerze.
- Autor: Radosław S. Czarnecki
- Odsłon: 2321
Przy założeniu, iż faszyzm pasuje niemal do wszystkich porządków społecznych, jakie zna kultura Zachodu doszliśmy do momentu, że z przestrzeni ogólnej, uniwersalnej, określającej w jakimś sensie naszą zbiorowość ( wspólnotę lokalną, państwową, kulturową, religijną, cywilizację itd.) winniśmy przenieść się do sfery jednostkowej, osobowej.
Niech pochwalone będą wątpliwości.
Bertold Brecht
Źródłem prafaszyzmu – pisze Umberto Eco w eseju (1995) pt. „Eternal Facism” (tekst w języku polskim stanowi część niepozornej książeczki zatytułowanej „Pięć pism moralnych”) – jest zawsze indywidualna frustracja, brak refleksji krytycznej (czyli sceptycyzmu zapładniającego dystansem każdą autorefleksję). I dotyczy to zarówno ludu, chłopstwa, proletariatu, dziś – prekariatu, jak i klasy średniej.
Najczęściej powodem tych obaw i frustracji jest kryzys gospodarczy, ekonomiczny, zmiana układów ustalonych tradycją i historią (mających wpływ na schematyczność myślenia). Eco opisuje – niezwykle proroczo – iż dawni zrewoltowani proletariusze po okresie tzw. złotego wieku przekształceni zostają w wyniku procesów globalizacyjnych po upadku muru berlińskiego (wg nomenklatury Zygmunta Baumana niedokładnie określonej jako ponowoczesność, gdyż aktualnie mamy raczej do czynienia z hipernowoczesnością, a nie z czasami schyłkowymi, określanymi przedrostkiem po-) w „lumpendrobnomieszczaństwo”. Stają się tym samym pożywną glebą dla odrodzenia faszystowskich idei i wartości, będąc ich głównym nośnikiem i zapleczem. Człowiekowi bowiem niesłychanie trudno jest zrezygnować z czegoś co posiada, zwłaszcza w sytuacji, gdy mu się ciągle powtarza, iż własność prywatna jest świętą i nienaruszalną wartością. Tym bardziej, że tzw. zakupizm (termin ukuty przez amerykańskiego uczonego Benjamina R. Barbera) podniesiony został do formy religii, a galerie handlowe stały się synonimem współczesnych sanktuariów.
Gdy ludzie muszą z czegoś rezygnować, a jednocześnie widzą rozwierające się nożyce bogactwa i biedy (tak w skali makro jak i jednostkowej), gdy tracą poczucie bezpieczeństwa, a przyszłość jawi im się jako Armagedon (także wskutek nawału newsów, informacji, kolorowych obrazów przekazywanych przez globalne media), muszą dopaść ich frustracje rodzące zawiść. Tu faszyzm ze swoim sztafażem i retoryką znajduje płodne pole do rozwoju.
Siła edukacji
Edukacja głupcy, edukacja – tak przy ofensywie faszyzmu w cywilizowanym świecie winna być sparafrazowana dewiza, jaką 42. prezydent USA Bill Clinton zawiesił w owalnym gabinecie Białego Domu na początku swej prezydentury („Gospodarka głupcze, gospodarka”). Bez realistycznego, chłodnego nauczania, wyzutego ze wszelkich ozdobników historyczno-polityczno-kulturowej proweniencji, nie da się zbudować racjonalnej świadomości w danym społeczeństwie, zbiorowości, w całym naszym gatunkowym jestestwie. Bo w owych ornamentach oraz inkrustacjach historycznych faktów tkwią zawsze źródła nacjonalizmu, szowinizmu, ksenofobii, czasem – rasizmu i nienawiści plemienno-klanowej. A to przecież pożywki dla faszystowskiej propagandy i argumentacji. One nie tylko są z tymi ideami kompatybilne. One są ich źródłem i podstawowym uzasadnieniem. Co prawda, prof. Wojciech Burszta, znakomity polski antropolog i kulturoznawca twierdzi, iż bez emocjonalnej i afektywno-symbolicznej narracji nie da się utrzymać społecznej równowagi, harmonii i nie zapobiegnie się dramatycznym starciom na tle różnic kulturowych mówiąc, iż: „żyjemy racjonalnym złudzeniem, że chłodna faktografia jest w stanie zastąpić żywe procesy, które mają miejsce w ludzkiej pamięci” (Przegląd nr 43/877/2016).
Zapomina jednak, że brak zrównoważonej sytuacji na rynku pracy, kryzys ekonomiczny, realny spadek jakości życia itd. są zawsze ważką sytuacją promującą wszelkie postawy radykalne, ostracyzm i agresję wobec Innego, nienawiść do nie-swojego (konkurencja), a wtedy owe ozdobniki, ornamenty i mity muszą przybrać szaty quasi-faszyzmu. On na tym żeruje, tym się zawsze tuczy. I dlatego tak ważna jest edukacja rządzonych i rządzących . Tożsamość klanową, plemienną, wreszcie – narodową, zawsze zapewniają wyłącznie wrogowie. Ci wspomniani Inni. W historii Zachodu i Europy mamy wielką liczbę dowodów jak ten argument i takie ukierunkowanie percepcji społeczeństw (odsuwające ich zainteresowania od zasadniczych klasowo-ekonomicznych problemów i różnic) było wykorzystywane. I tak nadal jest to czynione w bieżącej polityce. Dla sprawujących władzę klas rządzących, elit medialnych i sprzężonego z nimi kapitału (który nie posiada narodowych barw) skierowanie zainteresowań społeczeństw w stronę Innego, odsuwające jednocześnie uwagę od właściwych przyczyn klasowych niepowodzeń jest sukcesem krótkotrwałym i pozornym. W dodatku to sukces dający pożywkę stale obecnemu w naszej kulturze protofaszyzmowi – beneficjentowi owych socjotechnicznych zabiegów elit rządzących.
Obsesje spisku
Z jednej strony, ważne jest więc racjonalne poczucie tożsamości (co zapewnia powszechna i obowiązkowa edukacja na dobrym poziomie), a z drugiej – demistyfikacja historii i zachodzących współcześnie procesów.
Dlaczego demistyfikacja jest tak ważna przy omawianiu problemu protofaszyzmu? Każda forma faszyzmu czy fanatyzmu karmi się spiskami. Eco mówi nawet w tym kontekście o „obsesji spisku”. Spiski są przedstawiane w tej optyce zarówno jako sprzysiężenia wrogów zlokalizowanych na zewnętrz - tu: państwa, terytorium danej wspólnoty czy gminy - jak i wewnątrz: zawsze są to ci Inni, np. Żydzi, komuniści, geje, ruch gender, feministki, agenci Putina, bądź międzynarodowego kapitału.
W tym ostatnim przypadku najlepiej widać kruchość podstaw faszystowskiej argumentacji: zwolennicy kapitału są po prostu związani z nim interesami, a żaden model faszyzmu nie jest antysystemowy (dot. kapitalizmu jako formy sprawowania władzy przez właścicieli kapitału), antywolnorynkowy i antykapitałowy. Czy w tym kontekście nie widzimy jak katolicki Kościół – ten feudalno-średniowieczny hegemon władający przez wieki Europą nie tylko formalnie, ale przed wszystkim duchowo, ideologicznie i cywilizacyjnie - ze swoją psychozą walki z heretykami nie zakaził takim widzeniem rzeczywistości całej kultury Zachodu? Przecież to nie kto inny jak katoliccy religianci (a za nimi współcześnie niektórzy protestanccy oraz prawosławni ortodoksi) mówią stale o chrześcijaństwie jako absolutnym i jednoznacznym podglebiu tego, co stanowi kulturę Europy. Czyli totalitaryzmy obecne w historii Zachodu – nazizm, stalinizm, faszyzm – muszą siłą rzeczy również być immanencją wersji nauk Mistrza z Nazaretu, przez stulecia wykładanej z Rzymu. Cały entourage stworzony przez dekady totalnej władzy kościelnej i funkcjonujący przez wieki system dotyczący prześladowania heretyków, czarownic, odstępców i krytyków Kościoła, pomysłowość oraz metodyka tych udręk oraz rozmaitość napastliwości stworzyły przesłanki do całkiem świeckich, analogicznych w sposobie uzasadnienia, prześladowań Innego. Na początku – w koloniach eksploatowanych przez chrześcijańskich zdobywców (np. brytyjskie Indie, niemiecka Afryka Zach., czy belgijskie Kongo), potem - wewnątrz zachodniej kultury (faszyzm we Włoszech, Hiszpanii, Chorwacji, na Słowacji czy rządy niemieckich nazistów).
Prosta retoryka
Protofaszyzm potrzebuje zawsze walki. I jest to walka dla życia, nie o życie. Życie wedle protofaszyzmu jest ciągłą walką, wykazywaniem różnorakich przewag (oczywiście w formie agresywnej, napastliwej, opresyjnej dla tych wszystkich, których uznamy za Innych).
Opresja - nie tylko werbalna, ale rzeczywista - zaczyna się zazwyczaj od retoryki, napiętnowania, stygmatyzowania i wykluczenia. My – oni, prawdziwi reprezentanci narodu vs ci szkodzący, podejrzani, zakamuflowani i spiskujący.
Taka polaryzacja z jednej strony umacnia tożsamość, wzmacnia więzy wewnątrz wspólnoty, a z drugiej – jasno pokazuje wroga, obcego, piętnując go i naznaczając, co ułatwia prześladowania. Trzeba też zaznaczyć, iż retoryka faszystowska jest zawsze prosta, komunikatywna, w sposób jednoznaczny opisująca zagadnienia, problemy, trudności. Tym samym eliminuje się wątpliwości, dylematy, refleksje krytyczne, jakie mogłyby się zalęgnąć w głowach wyznawców. Ta dychotomia jest widoczna w wielu aspektach faszyzmu – olbrzymia słabość i gigantyczna siła (bieda nas, prześladowanych, kontra siła spisków, ale jednocześnie nasza twarda i wierna służba pokona to monstrum czyhające na nasz Eden). Ciągła indoktrynacja musi utrzymywać akolitów w rozterce, wtedy są w stanie walczyć, dążyć do wytyczonego celu, nie poddawać się. Ta niezdolność do obiektywizmu – typowe chciejstwo jak mawiał Melchior Wańkowicz - powoduje wieczne porażki i dodatkowe frustracje.
Z problemem walki i irracjonalizmu immanentnego protofaszyzmowi związana jest też idea „złotego wieku”, do którego on dąży.
„Złoty wiek” już miał miejsce w odległej przeszłości (m.in. na tym schemacie zasadza się koncepcja biblijnego raju). Wtedy byliśmy czyści, prostoduszni, bogobojni, pokorni i układni. Nie było konfliktów, sprzeczności, sporów i swarów – tych klasowych przede wszystkim. Wnoszą je zawsze ci Inni, heretycy, sceptycy, odszczepieńcy, wątpiący, podważający wykład uznanych autorytetów kuglarze idei i podejrzani filozofowie.
Wszelkie doktryny odwołujące się do tak skonstruowanej rzeczywistości, do jakiejś formy owego „złotego wieku”, w jakimś sensie są kompatybilne z protofaszyzmem. Radosław S. Czarnecki
*I część eseju autora zamieściliśmy w nr 1/17 SN - Protofaszyzm a kultura Zachodu