Filozofia (el)

Autor: Radosław S. Czarnecki

Opublikowano: 30 grudzień 2014

Odsłon: 2429

  

                                                           

 Pułapką jest chcieć za  wszelką cenę ocalić  wartości,                                                                      

  podczas gdy fundamentalną utratą byłaby utrata  formy.

                                                          Jean  Baudrillard

 

Czy alienacja elit zagraża substancji światowej kultury? I czy taki scenariusz nie jest ostatecznym bankructwem idei Oświecenia i modelu zachodnioeuropejskiej wolności, demokracji, solidarności oraz wizji przyszłej społeczności światowej postrzeganej jako wspólnota?

Wspólnotę ogólnoludzką rozrywają obecnie zarówno ideologie i religie, jak i systemy społeczno-cywilizacyjne uzurpujące sobie prawo do uniwersalności. Euforia po upadku ideologicznego podziału świata nie przyczyniła się do ugruntowanego uszczęśliwienia ludzkości. Wbrew pozorom, przybyło zagrożeń. I to nie triumf demokracji, wolności czy powszechność praw człowieka egzemplifikują początki XXI wieku, ale raczej totalny zawód z kolejnego rozsypania się marzeń.

To komunizm miał być wszelkim złem trapiącym ludzkość, diabelskim pomiotem chorej (bo bezbożnej) myśli oświeceniowo-zachodnioeuropejskiej, odwiecznych dążeń człowieka do sprawiedliwości, równości i godności (tu kłania się chrześcijaństwo), złym demiurgiem ludzkiej wyobraźni.
Gdy go zabrakło – okazało się, iż nie jest tak do końca. Świat i ludzie nie stali się ani odrobinę lepszymi, ani nie zapanowała powszechna sprawiedliwość, ani spokój nie zagościł na trwałe w naszych domostwach, a nawet - wbrew pozorom – nie czujemy się bardziej wolnymi.

Pesymizm postmodernizmu

Komunizm upadł, ale czy to oznacza, że kapitalizm wygrał i jest lepszym, bardziej ludzkim, przyjaznym dla człowieka systemem? A jeżeli jest już tak, to który system kapitalizmu – reński, anglosaski czy jeszcze inny?
Te dylematy ciągle, w 25 lat po przełomie 4.06.1989 r., przeżywa Polska.  

Marzyliśmy o Szwecji, Niemczech czy Holandii (tak postrzegano u nas kapitalizm ówczesnej Zachodniej Europy, nie wyobrażając sobie, iż może być i taki, jakiego obrazem są  favele brazylijskie, kenijskie czy w Bangladeszu), a wyszła dziwaczna hybryda. Przypadki traktowania ludzi jak niewolników – np. na plantacjach pomidorów na południu Włoch (byli to polscy robotnicy sezonowi) - świadczą o tym, iż brutalizacja i bezwzględność wracają do Europy. Strach jest więc coraz powszechniejszy.
Kapitalizm w manchesterskim wydaniu ma się dobrze na całym świecie.

Co może nas spotkać? Jak mamy postrzegać świat? Jak należy siebie w tym wszystkim sytuować? Konfrontacja kultur występuje i się nasila. Bo różnice i dysharmonie (w skali społecznej) pogłębiają się. A przynajmniej tak to widzą zwykli ludzie.

Raczej niczego dobrego spodziewać się nie można. Ten pesymizm ogarniający coraz szersze kręgi populacji jest widoczny gołym okiem. Najlepiej jest więc wycofać się we własny kokon, prywatny krąg zainteresowań. Przeczekać, zasklepić się, dotrwać do zgonu. Żyjemy przecież – jak mówi filozof-egzystencjalista – ku śmierci.
Postmodernizm twórczo rozwija i kontynuuje ów trend myślenia i opisu świata. Gdy wokoło widać jak wszystko się sypie, jak coraz bardziej człowiek jest ograbiany przez „zorganizowane totalnie społeczeństwo otwarte” ze swego JA (i z tego, co budował przez lata), boi się, lęka o przyszłość i jest niepewny swej egzystencji. A niepewność jest zabójcza dla ego człowieka.

Nie wszyscy są modliszkami, część jest ślimakami. Modliszka w swej ofensywności i agresji zjada samca podczas aktu kopulacji. To kulminacja modelu darwinistycznie pojmowanej przestrzeni społecznej. Czy ślimaki muszą więc zniknąć z naszej rzeczywistości jako element słabszy, mniej przystosowany, introwertyczny? Gdyby tak miało się stać w ludzkim, czyli społecznie zorientowanym, modelu współpracy, byłoby to potwierdzenie poglądów Herberta Spencera sprzed ponad 100 laty. I zaprzeczeniem dorobku naszej myśli w dziedzinie humanistyki, prawa, stosunków międzynarodowych i międzyludzkich, kultury etc. Dlatego w dzisiejszym świecie rośnie alienacja ludzi.

 

Z alienacji do terroryzmu

 

Odrzucony siłą rzeczy musi stawać się ślimakiem. Odrzucona modliszka staje się samobójcą-terrorystą. Jej naturalna potrzeba agresji, wzmocniona ogólnymi trendami zachowań, skierowuje się przeciwko temu światu, którego jest dominującą częścią.   

Drżenie o swój byt, niepokój o przyszłość, trwoga o dzieci, czy przyszłe pokolenia – to reakcje i sposób myślenia coraz szerszych rzesz ludzi, do niedawna obywateli, reprezentantów klasy uważanej za średnią.
Ten powszechny niepokój paraliżujący myśl i jej swobodny przepływ, korelujący z wszechogarniającą kulturą konsumpcji i przemocy, brakiem intymności oraz ciągłym bombardowaniem informacjami  tłumaczą rozwój, popularność czy atrakcyjność terroryzmów różnej maści. To forma ucieczki, obrony czy bezsensownego buntu na zasadzie niszczenia dla samego niszczenia.  

Glajszachtowane kultury lokalne, zasadzające się dotąd na zupełnie innych podstawach i hołdujące diametralnie różnym wartościom niźli totalny produkt made in McLuhan, bądź made in Huxley próbują wydać bezsilny skowyt w taki właśnie sposób. Terroryści – samobójcy to hiper-modliszki dzisiejszej mody na ofensywność, brania spraw w swoje ręce czy korelacji wartości ogólnoludzkich z przedsiębiorczością. 

Ludzie, których motorem działania nie jest racjonalizm i najszerzej pojmowany rozwój (człowieka, rodziny, zbiorowości, firmy itp.), ale strach przed utratą pracy, dochodu, poziomu życia (czyli przed strąceniem w niebyt) – nie są w stanie współczuć, pochylić się nad Innym, chyba że w formie jałmużny. Słaby, przegrany, odrzucony jest wart tylko pogardy, politowania, obojętności. Sam sobie jest winien, bo nie przystosowany, bo introwertyczny, bo passe (czyli nie trendy). Nie rozumie poza tym ducha czasów i nie płynie z prądem. Takie zachowania wzmacniane są też przez media, fetyszyzujące sukces. Pomoc czy współczucie są prezentowane zawsze w postaci ckliwych opowiastek, melodramatycznych wyciskaczy łez, czy nierzeczywistych mydlanych oper. Czyli – antyracjonalizm i nierzeczywistość. 

    

Kultura rynku przemienia wszystko w towar. Towar to zysk. Stąd rodzą się te poniżające gesty wobec przełożonych różnych szczebli mających w zasadzie pełnię władzy. To oni decydują o tobie – czyś przeznaczony na Olimp czy do Hadesu. Poza tym, jak pisał C. Robin w Żywocie  człowieka zatrudnionego -  „praca nie umożliwia dziś człowiekowi duchowej swobody – wymaga natomiast swoistego posłuszeństwa, sprzecznego zarówno ze szlachetnymi frazesami o wolnym rynku, jak i najbardziej nawet minimalnymi standardami społeczeństwa liberalnego”. 

Rozpad sfery publicznej

       

Postępujący rozpad sfery publicznej przy jednoczesnym wzroście znaczenia sfery indywidualnej, także własności i prymatu jednostki nad wspólnotą, prowadzi z jednej strony do wzrostu tendencji ku egoistycznie pojmowanej roszczeniowości, a z drugiej - do ostrych podziałów między ludźmi, grupami i warstwami społecznymi oraz między władzą a społeczeństwem. Brak zrozumienia dla najszerzej pojętego bonum commune powoduje w efekcie zanik publicznego kształtowania się poglądów, co z kolei powoduje pasywność opinii publicznej, jej bierność i wycofywanie się jednostek w prywatność („i tak nie mam na nic wpływu”).     

    

Czy to tylko brak – jak mówią religijni fundamentaliści czy zacietrzewieni dewoci – pierwiastków duchowych i sekularyzacja współczesnej kultury są powodem takiego stanu rzeczy? Czy tylko laicyzacja dzisiejszego życia oraz powszechne obrazoburstwo powodują degrengoladę wszelkich wartości, demistyfikację jakichkolwiek autorytetów, bądź upadki solidnych dotąd pomników?

Na pewno nie. I tak się rzecz ma ze współczesną kulturą – sieczka, galimatias, wypowiedź profesora sąsiaduje z wynurzeniami piosenkarki będącej ciut-chwilę „na topie” (jutro o niej nikt nie będzie już wiedział); tragedia w Nowym Orleanie, tajfun na Filipinach, katastrofa w Fukushimie graniczy z fotką roznegliżowanej modelki lub zdjęciem kolejnej partnerki idola z serialu „M jak miłość”. Odbiorca ma wrażenie chaosu, dżungli, zamętu i bałaganu, nad którym nikt nie panuje.

    

Do tej pory człowiek był przyzwyczajony do uporządkowania, ładu, przyczynowości zjawisk i ich typizacji, określonych ram i kategoryzacji otaczającej go rzeczywistości. Przewidywanie, planowanie, konsekwencja. Tego już nie ma. Wichry historii i społecznych zjawisk wieją kiedy chcą i jak chcą. I my, ludzie, sprzyjamy temu trendowi, który nam szkodzi, który nas poraża i który nas zabija.

    

Ale tak żyć na dłuższą metę się nie da, zwłaszcza kiedy nadejdzie poważniejsza i głębsza refleksja nad sensem egzystencji i celem bytu.  „Zły katolik jest lepszy od dobrego heretyka” – tak miał powiedzieć renesansowy papież Aleksander VII , tłumacząc istnienie trybunałów inkwizycyjnych. Ta zasada jest, mimo postępów demokracji, wolności, praw człowieka i ogólnej humanizacji stosunków międzyludzkich, nadal powszechnie stosowana. I to we wszystkich dziedzinach życia. To jeszcze jeden dowód na dobre zdrowie i krzepkość kręgosłupa trybalizmu plemiennego.

 

Rachunek dla liberałów

 

Duch prawicowego, konserwatywnego i tradycjonalistycznego sposobu opisywania rzeczywistości wieje przez współczesny świat. Wiatru w żagle tej rewolucji neokonserwatywnej dodają (i to od ponad 25 lat) ci, którzy określają się mianem liberałów. Ich samookreślenie  dokonało się jedynie w płaszczyźnie ekonomii, gospodarki czy stosunków produkcji. Odrzucono jednak otwartość światopoglądową, pluralizm postaw i poglądów, wolność w wyborze orientacji seksualnej czy religijnej, (bądź odrzucenie w ogóle wiary jako siły sprawczej naszej osobowości). A to takie same wyznaczniki liberalizmu jak wolny rynek, swoboda obrotu kapitałem,  deregulacja stosunków społecznych, reengineering (reorganizacja) i outsourcing (podwykonawstwo) w gospodarce, liberalizacja prawa pracy, priorytet zysku nad osobą, itd. itp.

Dzisiejsi liberałowie sami „strzelili sobie w stopę”. Muszą oni być za wyborem i wolnością – we wszystkich aspektach – bo inaczej tracą swą tożsamość. Przechodząc na pozycje tradycjonalistyczne, dają  tym samym sygnał do wzmocnienia populistycznej prawicy i sił ciemnych i zwodniczych dla człowieka. One to, uwodząc go dawnymi wartościami, (w istocie -symulakrami), chcą cofnąć świat do dawnych czasów niedemokratycznych rządów i tradycyjnego kagańca moralnego dla społeczeństwa. A powrotu być nie może, bo historii się nie cofa. Bo jak mówi Z. Bauman - „wolności nie wystarcza, jeśli nie zagwarantuje się wszystkim środków i możliwości korzystania z niej”. A wolność ważna jest zarówno w bazie jak i w nadbudowie.

    

Liberałowie, którzy w zasadzie sprzeniewierzyli się swym podstawowym pryncypiom, z którymi ich do tej pory kojarzono, pójdą pod nóż w następnym rozdaniu. Bo to nie lewica, którą atakuje się za etatyzm, rozdawnictwo, państwo opiekuńcze, ale też za rozpasanie wolności, uleganie presji mniejszości, multikulturowość, antytradycjonalizm, indyferentyzm religijny, permisywizm,  czy stałe poszerzanie pojęcia wolności i wprowadzanie tych idei w czyn, staje się wrogiem numer jeden dla sił ciemnych, obskuranckich,  sui generis  antydemokratycznych. Ale właśnie tradycyjnie ujmowani liberałowie…

W tym pojemnym worku zmieszczą się i lewicowcy, i socjaldemokraci, i pięknoduchy patrzące na wolność jak na sacrum; dla owych wsteczników i hamulcowych rozwoju i postępu ten pojemny wór przecież jest synonimem deprecjacji, demoralizacji, zatrucia zdrowej myśli narodów, gejostwa i lesbijstwa, pedofilii i niezgody na karę śmierci, wrogości wobec krzyży na każdej ścianie (bądź gwiazdy Dawida czy półksiężyca – forma symbolu nieważna, chodzi o cel), obrazoburstwa w sztuce i kulturze, eksperymentów w literaturze, medycynie i gospodarce. Wolność bowiem niejedno ma imię, a siły te widzą świat w monooglądzie….

 

Wracamy do punktu wyjścia. I elita musi zdefiniować swą rolę w dzisiejszym świecie – czy jest sama dla siebie czy jest z ogółem i ma za zadanie takie kształtowanie tego ogółu (demokratycznie i pluralistycznymi metodami), aby było coraz więcej otwartości, zadowolenia, zrozumienia dla Innego, łagodności, spolegliwości czy tolerancji. Czyli edukacja durniu, edukacja – na to szczędzić nie można pod żadnym pozorem. I to jest memento dla wszystkich, którym leży na duszy dobro i przyszłość tego świata. Naszego jedynego świata.

Radosław Czarnecki

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Autor: Wiesław Sztumski

Opublikowano: 29 maj 2015

Odsłon: 5567

 

Wiele rzeczy małych stało się wielkimi tylko dzięki odpowiedniej reklamie.

Mark Twain

 


Istotą reklamy jest przekaz informacji o produktach i usługach wystawianych na sprzedaż, czyli towarach. Jej celem jest pozyskiwanie na nie kupców poprzez przekonywanie o konieczności dokonania zakupu. Reklama zawiera czynnik obiektywny – informację o rzeczywistych cechach produktu oraz subiektywny – perswazję.
 

Reklama była zawsze i nadal jest jeszcze nieodzownym elementem pejzażu handlowego. Występowała w różnych formach. W dawnych czasach miała postać mówioną - sprzedawca głosem lub gestami informował bezpośrednio potencjalnych nabywców o swych towarach i zachęcał do kupna; potem, miała postać pisemną (ulotki, plakaty, gazety) i oddziaływała pośrednio; a odkąd wynaleziono aparat fotograficzny i filmowy ma postać ikoniczną (fotografie, filmy).

Teraz, w czasach telewizji i Internetu, ma bardziej rozwiniętą postać ikoniczną (spoty), dodatkowo wzmocnioną efektami wizualnymi, chociaż również słowną i muzyczną, ale o silnych efektach akustycznych. Właściwie wszystkie postacie reklamy splatają się w przekazie jej przez media drukowane i elektroniczne. Dzięki temu ogromnie wzrosła jej moc oddziaływania akustycznego, słownego, wizualnego i emocjonalnego na ludzi.

Reklama powinna spełniać następujące funkcje:
 

Ogólne

- informacyjną - dostarczać wiedzy o towarach,

- motywacyjną – skłaniać do dokonania zakupu

- uświadamiającą – ukazywać szkodliwość towarów albo ich szczególne walory

- emocjonalną – wywoływać pozytywne emocje

- wzmacniającą podejmowanie decyzji o zakupie

- rozrywkową – bawić i uprzyjemniać ludziom pobyt w sklepach

- organizacyjną – organizować ludzi wokół jakiejś akcji społecznej

- kształtującą postawy, normy i zachowania konsumenckie oraz modę

 

Marketingowe

- wprowadzać produkt na rynek

- przebijać się w walce konkurencyjnej

- zwiększać udział danego towaru na rynku

- zapewniać firmie przywództwo na rynku

 

Polityczne

- tworzyć wizerunek jakiejś partii

- wspomagać jakiegoś polityka w wyborach itp.

 

Ekonomiczne

- przyczyniać się do powiększania zysku, obrotu, udziału w rynku, itp.

 

Komunikacyjne

- poprawiać rozpoznawalność marki lub logo

- rozwijać ich pozytywny wizerunek

 

Psychologiczne

- manipulować zachowaniami konsumenckimi

- zachęcać do kupna

- przekonywać o konieczności zakupu.

Gdyby reklama ograniczyła się do tych funkcji i spełniała je rzetelnie, mogłaby mieć sens i być pożyteczna, jakkolwiek można by mieć wątpliwości i co do tego. Ale tak nie jest. Faktycznie reklama nie spełnia tych funkcji właściwie i z natury nie jest uczciwa. Na kolejnych etapach kształtowania się społeczeństwa konsumpcyjnego informacje o produktach zawarte w reklamie stają się coraz mniej obiektywne – są intencjonalne; przesadnie eksponują rzadkie cechy rzeczywiście dobre, natomiast skrywają liczne cechy złe.
 

Rozwój współczesnej gospodarki zależy od wzrostu konsumpcji, raczej zbytecznej hiperkonsumpcji, którą usiłuje się osiągać nieliczącą się z niczym reklamą. Ze względu na jej skuteczność stosuje się wszelkie możliwe sposoby i sztuczki - często z pogardą dla przepisów prawa, nakazów etyki, kanonów estetyki lub zasad dobrego smaku. W związku z tym postępuje odwracanie funkcji reklamy dokładnie na przeciwstawne, co w efekcie pozbawia sensu jej istotę.
Rozwój ma to do siebie, że po osiągnięciu fazy kulminacji przechodzi w fazę schyłkową. Im szybciej coś rozwija się, tym szybciej osiąga kulminację i zaczyna chylić się ku upadkowi. Przypuszczalnie rozwój reklamy znalazł się już w fazie odwrotu, albo wkrótce ją osiągnie. I właściwie nie ma czego żałować, jeśli sobie uświadomić szkodliwość reklamy narastającą wraz z jej burzliwym postępem.

 

Kilka powodów, żeby upaść

 

Po pierwsze, reklama narusza prywatność w aspekcie przestrzeni prywatnej, czasu prywatnego i ochrony danych osobistych. Dotyczy to głównie reklam przekazywanych przez Internet, telewizję, radio, pocztę elektroniczną i telefon. Siedzimy we własnych domach i oglądamy film, słuchamy radia, przeglądamy strony internetowe, albo odpoczywamy, a tu nagle bez naszego przyzwolenia włączają się nachalne i trudno dające się usuwać reklamy, bądź dzwoni jakiś agent-reklamiarz oferując coś „za darmo”. (Nota bene, nie wiadomo, skąd reklamiarze biorą nasze dane - numer telefonu prywatnego, adres mailowy, itp.).

To samo dotyczy ulotek i broszur reklamowych, (które mało kto czyta) wrzucanych do prywatnych skrzynek pocztowych, co obciąża nas większymi kosztami wywozu śmieci. Czy jest to prawnie dozwolone, a jeśli tak, to na mocy jakich przepisów? Jest jeszcze inny aspekt tej sprawy: niesamowite marnotrawstwo papieru, energii i materiałów potrzebnych do druku. Czy jesteśmy tak bogatym krajem, że stać nas aż na taką rozrzutność surowców? A jeśli nawet, to czy nie należałoby je oszczędzać w imię zrównoważonego rozwoju?

Po drugie, reklama przyczynia się do kształtowania społeczeństwa ludzi znudzonych. Wskutek reklamowania jakiegoś produktu dokonuje się jego zakupu, co przez jakiś czas cieszy, bo to coś nowego, czego inni jeszcze nie posiadają. Jednak po pewnym (coraz krótszym) czasie nabytek się psuje (celowo zaniża się jakość produktów), albo zaczyna nudzić, bo na rynku pojawiają się nowsze „wystrzałowe” produkty. Ta sprawa dotyczy szczególnie zabawek dla dzieci oraz różnych gadżetów dla dorosłych.

Po trzecie, reklamy psują pejzaż przestrzeni publicznej. One po prostu zaśmiecają środowisko w sensie dosłownym (sterty śmieci w miejscach publicznych) i przenośnym (hałas wywoływany reklamą akustyczną, bazgroły na afiszach, wielkoformatowe reklamy na budynkach, itp.). Nasycanie przestrzeni publicznej reklamami hałaśliwymi, animowanymi i nieestetycznymi jest jedną z przyczyn, które czynią ją nerwicogenną. Przebywanie w niej jest niezwykle męczące i szkodliwe dla układu nerwowego.

Po czwarte, reklamy szokują ludzi, ale bardziej ze skutkiem negatywnym. Współczesna moda na szokowanie (pisałem o tym w „SN” Nr 4, 2015 - Szokować do znudzenia) coraz bardziej ogarnia również reklamę. Bowiem szoking okazał się skutecznym środkiem manipulacji ludźmi, w szczególności zachowaniami konsumenckimi. Reklama szokuje alogicznością, przejaskrawieniem, frazeologią (wyszukanymi, albo dziwacznymi wyrażeniami i zwrotami, które nie mają głębszej treści, ale łatwo wpadają w pamięć), formą, kolorystyką, figlarnością, przesadną emocjonalnością i wyuzdaniem na pograniczu pornografii.

Po piąte, reklama naraża na coraz wyższe koszty finansowe. Proporcjonalnie do ilości reklam i postępu w dziedzinie reklamotwórstwa - od prymitywnych i statycznych obrazów i dźwięków do skomplikowanych ikon, animowanej (dynamicznej) grafiki i wyrafinowanej muzyki z wykorzystaniem najnowszych osiągnięć technicznych i znanych zespołów estradowych, od małych formatów do wielkich - rosną koszty reklamy. Za reklamę płacą przede wszystkim producenci i handlowcy, ale pozornie, bo jedni wliczają te koszty w cenę sprzedaży, a drudzy w marżę. Wskutek tego drożeją towary, a konsumenci nie mogą się temu sprzeciwić, bo muszą kupić to, co im potrzebne.

W przypadku reklam stosowanych na użytek polityki, np. reklam wyborczych, w ostatecznym rachunku również płacą za nie obywatele ze swoich podatków. Nawet wówczas, gdy koszty tych reklam pokrywane są przez organizacje polityczne, ponieważ w dużym stopniu są one finansowane z budżetu państwa, czyli z podatków. Jaki to ma sens i czy jest to potrzebne zwykłym obywatelom, którzy nie czerpią żadnych profitów z polityki ani ze sprawowania władzy?
 

Nasuwa się pytanie, czy nie lepiej byłoby zużytkować pieniądze z podatków na cele naprawdę użyteczne dla przeciętnego obywatela. A tak na marginesie: pieniądze pochodzące z podatków są przecież własnością społeczeństwa, tymczasem wyobcowany ze społeczeństwa aparat państwowy zawłaszcza je sobie i rządzi się nimi jak swoimi. (Stąd prawdziwość powiedzenia, że rząd zawsze się wyżywi). Tłumaczenie, że tymi pieniędzmi rządzą posłowie jest mylące, ponieważ wydatki z budżetu państwa uchwala większość parlamentarna, która działa na rzecz rządu i w rzeczywistości dba o interesy elit rządzących, a nie całego społeczeństwa.

Po szóste, reklama wymusza niepotrzebne wydawanie pieniędzy na zakup rzeczy w istocie zbytecznych, a kupowanych tylko po to, żeby nie być „uncool”, albo by zaspokoić zachcianki, np. rozkapryszonych dzieci. Dlatego wielu ludzi wydaje więcej pieniędzy niż ma. Kupują drogie produkty markowe, które zazwyczaj nie są lepsze od innych, żeby nie uchodzić za biedaków, bo to przecież wstyd. Zapożyczają się, łaszczą się na „tanie” kredyty bankowe i wpadają w pułapkę kredytową. Są z tego powodu wielce nieszczęśliwi i mają pretensję do wszystkich, lecz nie do siebie. Starają się przechytrzyć banki, biorąc pożyczki w dewizach, a potem, gdy wskutek wzrostu kursów mają płacić więcej, lamentują i domagają się, żeby państwo, czyli podatnicy, płaciło za ich głupotę i pazerność.
 

Po siódme, reklama żywności, używek, alkoholu i gier komputerowych przyczynia się często do niehigienicznego trybu życia. Zachęcanie do kupowania za słodkich i tłustych potraw, wysokokalorycznych fast foodów i produktów przesyconych szkodliwymi konserwantami, spulchniaczami, sztucznymi smakami itp. dodatkami jest świadomym i bezkarnym wpędzaniem ludzi w choroby cywilizacyjne, gdyż odpowiedzialnością za nie obarcza się abstrakcyjną cywilizację.

Reklama różnego rodzaju sprzętu elektronicznego i gier komputerowych zachęca do siedzenia przed komputerami i telewizorami, co jest szczególnie szkodliwe dla dzieci i młodzieży. Nadmierne spożywanie słodyczy w celu zaspokojenia głodu („Zjedz baton, bo jak jesteś głodny, to nie jesteś sobą”), tłustych produktów (wyrabianych z wątpliwej jakości olejów) i brak ruchu są głównymi przyczynami otyłości i chorób pochodnych. A potem, kiedy okazuje się, że ponad 60% populacji cierpi na nadwagę, wkracza reklama różnych „cudownych” środków odchudzających i fitness klubów, które pomagają jak umarłemu kadzidło.

Po ósme, reklama kreuje specyficzny wizerunek świata - świat wyidealizowany, zdeformowany i zafałszowany - i żywi się nim. Reklamą rządzi logika konsumpcjonizmu w prezentowaniu rzeczywistości, a użyteczność jest najważniejszym kryterium prawdziwości. Króluje tam siła, seks, władza, zdrowie, sukces i zadowolenie – wszyscy są szczęśliwi, radośni i uśmiechnięci. Dopiero na tak pozytywnie postrzeganym i hurraoptymistycznym tle osadza się reklamowane produkty. A wszystkie są, oczywiście, niezawodne i doskonałe; każdy jest „number one” i najchętniej kupowany przez wszystkich.
Propagowanie takiego wyimaginowanego świata jest szczególnie szkodliwe dla dzieci i młodych ludzi, którzy - podobnie jak ludzie słabo wykształceni, albo naiwni - wierzą, że wszystko to, co widzą w reklamie, jest prawdzie. Osoby, które zaufały reklamie i dały się jej nabrać, dochodzą w końcu (choć za późno) do wniosku, że zostały oszukane. Oby tylko to negatywne doświadczenie czegoś ich nauczyło.        

Po dziewiąte, reklama wykorzystuje znane osobistości ze świata nauki, polityki, sztuki, sportu, z ekranów telewizyjnych i radia, różne autorytety, a także dzieci. Zachętą do pokazywania się w reklamach są pieniądze i to tym większe, im bardziej znana jest twarz jakiejś postaci.
Sprzedawanie ciała za pieniądze nazywa się prostytucją. Toteż reklamotwórcy, namawiając znanych naukowców, artystów, modeli, piosenkarzy, sportowców i dzieci do sprzedawania swoich twarzy za duże pieniądze - a mało kto oprze się takiej pokusie - występują jakby w roli alfonsów, stręczycieli. Tak oto reklama nakłania nawet porządnych ludzi do prostytucji i demoralizuje ich. Ale w reklamie nigdy nie ma miejsca na skrupuły etyczne; etyka reklamy okazuje się jeszcze jednym pustosłowiem w społeczeństwie rządzonym przez pieniądz. Reklama demoralizuje, bo legalizuje oszustwo. Zdaniem H. G. Wellsa, „reklama jest zalegalizowanym kłamstwem”, a niektórzy twierdzą, że reklamą nazywa się zwizualizowane kłamstwo.

Po dziesiąte, reklama przyczynia się do regresu komunikacji słownej. Najpierw ludzie przekazywali sobie informacje za pomocą gorzej lub lepiej artykułowanych gestów, dźwięków i znaków. Komunikacja za pomocą znaków jest lepsza, bo nie wymaga bezpośredniego kontaktu nadawcy komunikatu z adresatem. Ponadto myśli, wypowiedzi lub sytuacje zawarte w znaku (obrazku) i utrwalane w nim pozwalają na odtwarzanie ich w dowolnym czasie: znak (rysunek, hieroglif) stał się pierwotnym nośnikiem pamięci. Toteż bardziej rozwijano komunikację za pomocą znaków w postaci hieroglifów.

Rozwój tego rodzaju komunikacji zapoczątkował cywilizację ikoniczną. Ważnym krokiem na tej drodze było zapisywanie przekazywanych treści w postaci słów składanych z liter. O przyspieszeniu postępu cywilizacji ikonicznej zdecydował

wynalazek Johannesa Gutenberga - druku za pomocą czcionki ruchomej.

Słowa pisane za pomocą liter odgrywają taką samą rolę jak hieroglify, ale posługiwanie się nimi jest o wiele wygodniejsze i bardziej efektywne. Dlatego wyparły one hieroglify; tylko w nielicznych językach znaki – piktogramy i ideogramy - zastępują słowa składające się z liter.

W miarę rozwoju wiedzy i techniki coraz bardziej zanikała pierwotna komunikacja ikoniczna, a rozwijała się komunikacja werbalna - od słów pisanych za pomocą hieroglifów do słów pisanych za pomocą liter. Reklama, która przede wszystkim posługuje się ikonami (fotografią, filmem, obrazem), reaktywuje dawną komunikację ikoniczną. Rozpoczął się regres komunikacji werbalnej. Z powrotem przechodzimy od komunikatów pisanych literami do komunikatów przedstawianych w postaci ikon, czyli od słowa literowanego do obrazkowego. Tego faktu nie zmienia stosowanie nowoczesnych oraz geometrycznie i kolorystycznie bogatszych form ikon.

O ile zastępowanie ikon słowami przyczyniało się do rozwijania języka, wyobraźni, emocji i intelektu, to zastępowanie słów ikonami przyczynia się do ich degradacji i podobnie, jak zastępowanie melodii przez rytmy perkusji, cofa ludzkość może nie do stanu pierwotnej dzikości, lecz jakiegoś „neobarbarzyństwa”. Reklama nie jest wprawdzie jedyną przyczyną rozwoju cywilizacji ikonicznej i powrotu do prymitywizmu wyrażającego się na różne sposoby i w różnych wymiarach, ale na tyle znaczącą, że warto sobie to uświadomić.

 

Po jedenaste, reklama ogłupia jej adresatów. Ogłupianie jest jeszcze gorsze od demoralizacji, bo łatwiej jest umoralnić siebie, albo kogoś, aniżeli zmądrzeć czy zwalczyć głupotę innego, na którą nie ma skutecznego lekarstwa. A poza tym, z głupoty bierze się wiele zła i nieszczęść. Ogłupianie przez reklamę jest gorsze od innych sposobów i form ogłupiania, ponieważ dokonuje się niewinnie, przyjemnie i niezauważalnie, ale za to bardzo skutecznie.
Wielokrotnie powtarzane głupstwa w reklamach w stosownych momentach audycji radiowych lub telewizyjnych (w najciekawszych chwilach realizacji programu) oraz w Internecie (pojawiające się okienka reklamowe) zapadają głęboko w pamięć. Dzięki specjalnym efektom audiowizualnym głupie reklamy działają na podświadomość i nie zdajemy sobie sprawy z tego, gdzie, kiedy i przez kogo jesteśmy ogłupiani.
 

Ogłupianie przez reklamę ma dodatkowy aspekt – ogłupiali konsumenci za darmo reklamują  - w formie kryptoreklamy - nabyte przez siebie produkty, co wywołuje efekt masowy. Czym innym, jak nie kryptoreklamą, oficjalnie zabronioną, jest pokazywanie w przestrzeni publicznej różnego rodzaju gadżetów reklamowych oraz metek, etykiet, naszywek, nazw producentów, znaków firmowych (logo) i napisów umieszczonych na odzieży, obuwiu, bieliźnie, galanterii i przedmiotach noszonych przez ludzi?
Ludzie afiszują się nimi, (zwłaszcza tymi, które należą do znanych w świecie firm), w celu imponowania innym i wybijania się ponad przeciętność (mnie na to stać, a innych nie, więc jestem lepszy). Są tak głupi, że nie zdają sobie sprawy z tego, iż w ten sposób uprawiają kryptoreklamę bez jakiejkolwiek korzyści dla siebie - oprócz wątpliwej „korzyści” ze szpanowania - i że masowo przyczyniają się do powiększania zysków właścicieli firm oraz pośredników handlowych. Trzeba być wyjątkowo głupim, żeby na własne życzenie i bezinteresownie zamieniać się w słup ogłoszeniowy oblepiony metkami i paradować po ulicach!  

 

Rola pastucha

Reklama, która wykracza poza funkcję dostarczania rzetelnych i prawdziwych informacji (np. o miejscach, miejscowościach, zabytkach itp.) deformuje i degraduje rzeczywistość społeczną, okalecza osobowość i przynosi więcej szkód niż pożytków. A rola reklamy przypomina rolę pastucha, który pilnuje, krów, świń czy gęsi, żeby się najadły, chociaż naprawdę tylko towarzyscy im podczas jedzenia. Bez niego te zwierzęta też by jadły, bo kierują się instynktem samozachowawczym i muszą zaspokajać głód. Podobnie ludzie muszą kupować to, co jest im potrzebne do życia bez udziału reklamy.
 

A więc, na dobrą sprawę, można by się obyć bez reklamy. Co by się wtedy stało? Miasta straciłyby swój urok, wątpliwy zresztą - zabrakłoby drogich i często tandetnych iluminacji, hałasu i wszelkiego gatunku szmiry w przestrzeni publicznej „zdobiącej” domy, środki transportu miejskiego itd., (choć zamalowane bohomazami szyby autobusów i tramwajów może ładnie wyglądają z zewnątrz, ale ograniczają widok pasażerom i nie pozwalają dostrzegać tego, co dzieje się na zewnątrz i przeszkadzają w orientacji. To samo dotyczy zasłaniania megareklamami okien w domach). Znikłyby ograniczające widok kierowcom i szpecące billboardy z poboczy ulic. Mniej byłoby śmieci w postaci różnego formatu ogłoszeń, plakatów i fotografii polityków, których długo po wyborach nikt nie sprząta.

Możliwe, że bez przemyślnych reklam przestrzeń publiczna byłaby nudna, ale za to cichsza, spokojniejsza i mniej stresująca, a więc zdrowsza. W końcu reklama nie jest czymś naturalnym, lecz obcym ciałem, wprowadzanym sztucznie przez kulturę merkantylną do przestrzeni społecznej - jest jakby nowotworem, chyba jednak złośliwym, wyniszczającym organizm społeczny. Oswojono z nią ludzi i wmawia się im, jakoby nie można by bez niej żyć.

Jednak - jak stwierdził Peter Mayle, pisarz brytyjski - „Bez reklamy świat, jaki znamy, nie mógłby funkcjonować – a jeśli już, to na pewno nie w taki chaotyczny, często absurdalny, trudny do zrozumienia sposób”. Właśnie! Ale tylko ten świat, jaki znamy – chaotyczny, absurdalny i niezrozumiały, a nie, w jakim chcielibyśmy żyć i rozwijać się – świat, w którym pastuchy-reklamiarze nie zmuszaliby nas do nadmiernej konsumpcji, zwłaszcza tego, co niepotrzebne, albo szkodliwe.

Wiesław Sztumski
15 kwietnia 2015

 

 

 

Autor: Wiesław Sztumski

Opublikowano: 26 luty 2017

Odsłon: 6445

Religijna nędza jest ekspresją prawdziwej nędzy i zarazem protestem przeciw nędzy rzeczywistej. 
Religia jest westchnieniem uciśnionego stworzenia, sercem świata bez serca, tak, jak jest duchem bezdusznych stosunków.
Jest opium ludu. (Karol Marks)

Religia - jak wszystko, co jest w systemie społecznym i co dzieje się w społeczeństwie - ma dobre i złe strony. Odgrywa pozytywną rolę w życiu jednostek i narodów – przyczynia się do nadawania sensu ich istnienia, integracji, podtrzymywania tradycji, potęgowania siły duchowej w przezwyciężaniu niebezpieczeństw, zachowania tożsamości itd. Są to powszechnie znane sprawy. Jednak niesie ze sobą różne zagrożenia, zazwyczaj mniej znane, zwłaszcza ludziom wierzącym, którzy nie dopuszczają nawet myśli o krytyce religii i jej szkodliwości, przede wszystkim tej, której są wyznawcami.
A te zagrożenia naprawdę są, mają charakter obiektywny i prawdopodobnie nasilają się z czasem, głównie w przypadku religii monoteistycznych.(Zob. Monoteizm i terroryzm,  „SN” Nr 1, 2016). I coraz więcej ludzi wie o tym.
Dlatego nie można dziś przemilczeć negatywnej, czy wręcz szkodliwej roli religii. Tym bardziej, że wzrastająca liczba osób z różnych kręgów kulturowych, wyznań, naukowców i filozofów, a głównie bezwyznaniowców (agnostyków czy ateistów), również w krajach uchodzących za religijne (katolickie), odnosi się krytycznie do religii. Swoje refleksje prezentują w wielu publikacjach oraz na konferencjach.

Również w Polsce odbyło się na ten temat VI. Seminarium Historyków Filozofii Polskiej pt. Filozofia a religia. Inspiracje – krytyka, zorganizowane przez KUL w 2013 r. We wstępie do książki zawierającej materiały z tego seminarium napisano: „W długich dziejach filozofii nie brak przykładów przeciwstawiania racjonalnej kultury filozoficznej religijnemu irracjonalizmowi oraz podkreślania negatywnych funkcji religii w wymiarze kulturowym czy społecznym (…) Nie brak także krytycznej refleksji nad religią wywodzącej się ze środowisk, którym bliskie są ideały totalnie pojętego liberalizmu.” (Zob. Filozofia a religia w dziejach polskiej filozofii. Inspiracje – krytyka (red. S. Janeczek, A. Starościc), Lublin 2014.)

Krytyka religii narasta również za sprawą negatywnych zachowań instytucji kościelnych oraz ich funkcjonariuszy (kapłanów), czego źródeł upatruje się w religii, chociaż często niesłusznie. Gdyby dokonać bilansu dobrodziejstw płynących z religii i zła wywodzącego się z niej, to wydaje się, że mimo wszystko przeważają skutki niekorzystne.

Krytyka religii

Krytykowanie religii nie jest czymś nowym. Od czasów starożytnych po współczesne robili to Lukrecjusz, Machiavelli, Ludwik Feuerbach, Karol Marks, Bertrand Russell, Zygmunt Freud i wielu innych znanych filozofów. Prawdą jest, że w toku dziejów ta krytyka raz słabła, raz nasilała się - w zależności od epoki i postępu nauki.
A w naszych czasach jest jej jeszcze więcej, gdyż do filozofów dołączyli również wybitni naukowcy różnych dyscyplin, ale głównie fizyki, biologii, astronomii i kosmologii, jak np. Richard Dawkins, Carl Edward Sagan, Sam Harris, Lawrence Krauss, Christopher Hitchens, Michael Onfray i inni. Na przykład, Machiavelli twierdził, że religia jest użytecznym narzędziem, za pomocą którego rządzący manipulują opinią społeczną.
Zdaniem Dawkinsa, religia jest pakietem idei i pomysłów, zawartych w memach, które zapewniają ciągłość i implementację samych siebie oraz obronę religii przed innymi memami. Wpływ religii na człowieka jest niekorzystny, bo mem religii może spowodować irracjonalne zachowanie się jego nosiciela, złe rozłożenie sił, strach i poczucie winy bez rzeczywistego powodu. 
Inni uczeni - krytycy religii - twierdzą, że wierzenia religijne są absurdalne, irracjonalne i szkodliwe. Freud, nawiązując do Ludwika Feuerbacha i Marksa, uważał się za ateistę i wroga religii w każdej postaci. Jego zdaniem, religia jest nerwicą natręctw oraz infantylną postawą obrony przed ludzką słabością.
Te sądy o religii są wciąż aktualne, tak jak wypowiedź Włodzimierza Lenina na temat religii, niezależnie od jego nagannej oceny z innych powodów.
„Religia jest jedną z odmian ucisku duchowego, który wszędzie dławi masy ludowe, przytłoczone wieczną pracą na innych, biedą i osamotnieniem. Bezsilność klas wyzyskiwanych w walce z wyzyskiwaczami równie nieuchronnie rodzi wiarę w lepsze życie pozagrobowe, jak bezsilność dzikusa w walce z przyrodą rodzi wiarę w bogów, diabły, cuda itp.
Tego, kto przez całe życie pracuje i cierpi nędzę, religia uczy pokory i cierpliwości w życiu ziemskim, pocieszając nadzieją nagrody w niebie. Tych zaś, którzy żyją z cudzej pracy, religia uczy dobroczynności w życiu ziemskim, oferując im bardzo tanie usprawiedliwienie ich całej egzystencji wyzyskiwaczy i sprzedając po przystępnej cenie bilety wstępu do szczęśliwości niebieskiej.
Religia to opium ludu. Religia to rodzaj duchowej gorzałki, w której niewolnicy kapitału topią swe ludzkie oblicze, swoje roszczenia do choćby trochę godnego ludzkiego życia.”

Dilerska posługa


Religia jest naprawdę osobliwym narkotykiem, a kapłani - dealerami. Już w dziewiętnastym wieku, Karol Marks porównał religię z narkotykiem, z opium, którym lud odurza się, żeby uciec od rzeczywistości realnej, pełnej wyzysku i nierówności społecznych, do urojonej, gdzie stosunki międzyludzkie są ukształtowane na zasadach równości, miłości bliźniego i sprawiedliwości.
Teraźniejsza rzeczywistość wcale nie jest lepsza od ówczesnej, bo w wyniku postępu cywilizacyjnego więcej jest w niej wyzysku, nierówności, sprzeczności, ryzyka i zagrożeń. Masy społeczne wiedzą, że nie są w stanie jej zmienić na lepszą, ani swojej sytuacji, bo są bezsilne wobec działań różnych „niewidzialnych rąk” kształtujących niehumanitarne stosunki społeczne, politykę, gospodarkę i dzieje ludzkie. Czują się zagrożone w świecie realnym, a do wyboru mają albo z pokorą znosić swój los, albo udawać się na „wewnętrzną emigrację” lub ucieczkę w świat ułudy, albo podejmować walkę ze złem.
Pierwsze dwa wybory wyzwalają wprawdzie od oków świata realnego, ale wpychają w niewolę religii, która głosi zasady bezwzględnego posłuszeństwa, uległości i cierpliwości, tzn. nie podejmowania żadnej aktywności radykalnej w celu zmiany status quo.
Zaś trzeci wybór wymaga podejmowania działań rewolucyjnych (bunt, anarchia, terroryzm, zmiana ustroju). O wiele łatwiej jest uciekać w świat złudzeń niż walczyć. Toteż wybierają wariant łatwiejszy – odurzanie się religią. (Masy odurzają się nie tylko religią, lecz również utopiami społecznymi i bajaniem o demokracji, idealnym państwie, sprawiedliwym ustroju, socjalizmie z ludzką twarzą, opiekuńczym państwie, likwidacji sprzeczności społecznych, np. między kapitałem a pracą, „dobrymi zmianami” itp.)

Faktycznie, religia działa jak narkotyk łatwo dostępny dla każdego, bo tańszy od innych - mocno odurza aż do utraty instynktu samozachowawczego (np. męczennicy za wiarę albo islamscy terroryści-samobójcy), ogranicza własną wolę (podporządkowanie się zbiorowości wiernych i władzom kościołów) i szybko uzależnia.
Im dłużej pozostaje się w związkach religijnych, tym stają się one mocniejsze i trudniej wyzwolić się do nich. Dlatego kościół uzależnia człowieka od religii (i od siebie) w wyniku udzielania ludziom sakramentów od narodzin (chrzest, wbrew woli zainteresowanego) poprzez okres dziecięcy (komunia święta) i młodzieńczy (bierzmowanie i ślub) aż do śmierci (ostatnie namaszczenie). Tym tłumaczy się zadekretowaną na podstawie metryki chrztu przynależność do kościoła wielu ludzi i ich formalne uczestnictwo - na pokaz i wbrew własnym wątpliwościom i poglądom krytycznym - w rytuałach religijnych.

Przeciw takim katolikom-hipokrytom, których liczba drastycznie wzrasta,  ostro wypowiedział się papież Franciszek: „To skandaliczne, by mówić jedno, a robić drugie. „Są tacy, którzy mówią: Jestem Katolikiem, chodzę na mszę każdego dnia, należę do tego czy tamtego ugrupowania. Jest wielu takich Katolików i to jest skandal. Jak wiele razy słyszeliśmy słowa: jeśli ta osoba jest katolikiem, to lepiej być ateistą”. (Papież Franciszek: „Lepiej być ateistą niż katolikiem-hipokrytą",(www.pudelek.pl/artykul/105915/papiez_franciszek_lepiej_byc_ateista_niz_katolikiem-hipokryta; 23.02.2017)

Zerwanie związku z religią (i kościołem) jest co najmniej tak samo heroiczne i wymaga tyle samo samozaparcia, co podjęcie decyzji o kuracji odwykowej i uniezależnienie się od narkotyku. Z tej racji niewiele osób decyduje się na jawne zerwanie z religią i woli udawać wierzących. Poza tym, odurzanie się religią wydaje się mniej ryzykowne i na swój sposób uszczęśliwia ludzi wierzących. 
Jednak to tylko pozór. Okazuje się bowiem, że oszałamianie się religią jest bardziej szkodliwe od zażywania przysłowiowego opium, niż się sądzi. Powoduje groźniejsze skutki w wymiarze jednostkowym oraz społecznym.

Bomba zegarowa

Na ten fakt zwracają uwagę autorzy ostatnio opublikowanej książki Religion als Zeibombe? (Religia jako bomba zegarowa). Pierwszy z jej autorów, Franz M. Wuketits (biolog i teoretyk nauki) ukazuje podstawy biologiczne gatunku ludzkiego dla tworzenia wyobrażeń religijnych i próbuje łączyć je z aktami przemocy. Dochodzi do następujących wniosków:

1. Elementy religijności mogły pojawić się przed zaistnieniem samorefleksyjnej świadomości u naczelnych. Uciekali oni na drzewa przed drapieżnikami polującymi w miejscach zacienionych, bo tam było jasno i wysoko i dlatego bezpiecznie. „Jasne” i „w górze” kojarzy się przeważnie z czymś pozytywnym i bezpiecznym, podczas gdy ”ciemne” i „w dole” – z negatywnym i groźnym. To doprowadziło do pojęć nieba i piekła.
   
   
2. Odkąd ludzie zaczęli tworzyć narzędzia i domostwa oraz postępować planowo, a więc myśleć sensownie i celowo, zaczęli przypuszczać, że wszystko ma sens i u podstaw wszystkiego leży jakiś skryty plan boski.
   
   
3.  Potężną siłą napędową religijności było uświadomienie sobie konieczności śmierci i zdolności religii do łączenia (spawania) grup, jakkolwiek wiąże się to z niebezpieczeństwem wyodrębnienia się ich z otoczenia, czyli podziału na „my” i „inni”. Ten podział zawsze podsycał zbiorową histerię i gwałtowne konflikty.
   
   
4. Religia promuje przemoc.

Drugi autor tej książki, Anton Grabner-Haider (filozof religii) ukonkretnia myśli Wuketitsa o negatywnej roli religii na podstawie analizy funkcji społecznych różnych religii (szamanizmu, taoizmu, buddyzmu religii japońskich, celtyckich, germańskich i religii klasycznych) oraz tego, w jaki sposób dawniej działały religie jak bomby zegarowe i jak działają współcześnie.
Pisze on, że w miarę postępującej transformacji matriarchatu w patriarchat łagodne żeńskie bóstwa opiekuńcze zastępowano coraz częściej wojowniczymi bóstwami męskimi (Shang-ti w Chinach, Indra w Indach, Marduk w Babilonie itd.). A w klasycznych religiach monoteistycznych wszystkie żeńskie bóstwa wyparli prorocy i jeden bóg męski El-Jahwe, przedstawiany w Biblii w postaci mściwego, ekstremalnie agresywnego boga-wojownika, który kilkakrotnie niszczył Izrael.

Chrześcijaństwo, które wystartowało relatywnie pokojowo, przekształciło się w następnych stuleciach w wojownicze „imperium chrześcijańskie”, którego agresja skierowana była na zewnątrz (wyprawy krzyżowe, kolonizacja, przymusowe nawracanie) i do wnętrza (wojny z heretykami, maniakalne prześladowanie czarownic, Święta Inkwizycja).
Imperium chrześcijańskie wywołało bezprzykładne ekscesy, jak np. wojnę trzydziestoletnią, a także przyczyniło się w niemałym stopniu do katastrofy wieku dwudziestego. Załamało się ono w wyniku dwóch wojen światowych. Odtąd, szerzy się wśród laikatu chrześcijańskiego chęć „powrotu do wczesnego chrześcijaństwa odpowiedzialności”. Grabner-Haider koncentruje się także na islamie i, oczywiście, na brutalnym islamizmie. Teraz toczy się walka między liberalnymi prądami tej religii a fundamentalistycznymi ruchami wahabitów, salafitów i braci muzułmańskich, którzy za pomocą Dżihadu chcą przemocą tworzyć nowe państwa wyznaniowe (teokratyczne). W konkluzji postuluje on, by pilnie zrelatywizować roszczenie religii do posiadania jedynej prawdy, oddzielić państwo od religii i w szczególności uświadomić młodzieży, że żadnej religii i ideologii nie wolno domagać się ofiar ludzkich. Niszczącej sile religii może przeciwstawić się myślenie krytyczne. Żądania te nie są zbyt wielkie po dwustu latach od epoki oświecenia. A tymczasem – pisze Frank Schubert w recenzji tej książki - islamscy zamachowcy-samobójcy wysadzają się w powietrze w miejscach publicznych, ewangeliczni fanatycy rozstrzeliwują lekarzy, a buddyjscy mnisi polują na mniejszości religijne.  
Nie da się zaprzeczyć związku między religią i przemocą. Potwierdza go historia dawna i teraźniejsza. Rodzi się pytanie, czy przekonania religijne są nadużywane do aktów przemocy i terroru, czy skondensowana siła niszczenia tkwi w samej naturze religii w postaci nieustannie tykającej bomby zegarowej. (Zob. F. Schubert, Mit Gottes Segen in die Hölle (Z błogosławieństwem bożym do piekła).
Dzięki odpowiednim wykładniom religia udziela grupom fanatyków-samobójców licencji na zabijanie w imię boga w wyniku zamachów na duże skupiska ludzi, albo takim, którzy wskutek religijnej interpretacji prawa grożą śmiercią lekarzom dokonującym aborcji zgodnie z prawem. Wezwanie do „świętej wojny” jest niewątpliwie groźną bombą zegarową.

Nie tylko religia jest bombą zegarową; są nią również tzw. księgi (pisma) święte, jak Biblia i Koran, zawierające ukryty i potencjalny, ale łatwo dający się odsłonić i wykorzystać ładunek wybuchowy. Ukazują przecież okoliczności, w których zabijanie innych ludzi jest nie tylko usprawiedliwione, ale nawet zalecane, jak na przykład dla przebłagania boga, albo odkupienia win.
Wiesław Sztumski

                                                               

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 24 grudzień 2022

Odsłon: 765

Instrumentalne posługiwanie się tradycją i pamięcią

Kto dzień po dniu na dom zarabiać musi, bo chcą jeść codziennie żona oraz dzieci?
Kto swą modlitwę odmawiać rano zwykł, kto przed wszystkimi ma tu głos? To tata, to tata - Tradycja!
A kto musi dbać o przyzwoity dom, spokojny dom, koszerny dom? Kto się stale krząta nie żałując rąk, by tata mógł studiować Księgę Ksiąg? To mama, to mama - Tradycja!
Od maleńkości uczę się: Wpierw heder, potem sklep. Już mi znaleźli żonę, wiem - da Bóg, że ładną... To syn, to syn - Tradycja!
A kto się uczy wciąż, gotować myć i szyć? Aż tata znajdzie kogoś I powie: „Za mąż idź!" To córka, to córka - Tradycja!

Pieśń „Tradycja” z musicalu „Skrzypek na dachu”*

Tradycja

Tradycja jest produktem ewolucji społecznej i kultury. W jej skład wchodzą nawyki, obyczaje, idee, wiedza, wierzenia, poglądy, normy moralne, postawy oraz sposoby myślenia, zachowania się i postępowania w obrębie określonych grup i instytucji społecznych. Są one silnie zakorzenione w świadomości i przekazywane z pokolenia na pokolenie, dzięki czemu coraz bardziej utrwalają się w pamięci ludzi.
Tradycje występują w konkretnych społecznościach, które wyróżniają pewne elementy kultury tak dalece, że uważają za stosowne utrwalać je jeszcze bardziej w pamięci i przekazywać następnym generacjom. Wskutek tego są długotrwale i jakby inwariantne w dziejach, mimo że ich „czas życia” skraca się coraz bardziej w wyniku przyspieszanego postępu cywilizacji. Tradycja jest ogniwem łączącym i scalającym ze sobą to, co było, z tym, co jest teraz i co się zdarzy w dziejach ludzkich.

Dzieje są szeregiem pojedynczych wydarzeń - faktów, zdarzeń, zjawisk itp. - które są jakby kwantami procesów dziejowych i życiorysów ludzkich.(1) Dzieje różnią się od historii tym, że zachodzą w rzeczywistości społecznej faktualnej, a nie w hipotetycznej, jak historia. (Tym samym różni się także życiorys człowieka od jego biografii.) Historia jest nauką o dziejach. Jej zadaniem jest ustalanie i kategoryzacja wydarzeń (faktów dziejowych), ich porządkowanie i interpretacja, wyjaśnianie ich oraz odkrywanie ich kontekstów i zależności między nimi, głównie związków przyczynowo-skutkowych.

Między danym wydarzeniem (obiektywnym) i jego przedstawieniem dostarczanym przez historyków (zawsze w jakimś stopniu subiektywnym), występuje zależność jedno-wieloznaczna, tzn. jedno wydarzenie faktyczne ma wiele hipotetycznych i dowolnych opisów oraz interpretacji. Wskutek tego historia jest chyba najbardziej zakłamana - podobnie, jak statystyka - i wrażliwa na inspiracje polityki, ideologii i religii. Dzięki zdolności tradycji do integracji wydarzeń dzieje, które z natury są procesem nieciągłym, wydają się być ciągłym, dlatego, że nie dostrzega się ostrych granic między wydarzeniami.

Tradycja jest dyskretnym, niewyczerpalnym i przepotężnym arsenałem sugestii odnoszących się do zachowania się, postępowania, myślenia i postrzegania w konkretnych sytuacjach. Te sugestie zawarte są na przykład w stereotypach i algorytmach. Ich źródłem jest przede wszystkim mądrość ludowa, potwierdzana przez wielowiekowe doświadczenie życiowe minionych pokoleń. Z tych podpowiedzi korzysta się często i chętnie, ponieważ uwalniają one człowieka od wysiłku zastanawiania się nad doraźnie podejmowanymi decyzjami i ich następstwami. Przecież, jak stwierdziła pisarka amerykańska Gertruda Stein, „wszystko, co tradycyjne, jest łatwe do polubienia i nie wymaga wysiłku”. Odwołując się do stereotypów zawartych w tradycji, działa się automatycznie i natychmiastowo, co jak najbardziej odpowiada ludziom współczesnym – leniwym i niemającym na nic czasu.

Tradycje zmieniają się wraz z postępem cywilizacji i ewolucji kultury. Dlatego są trwałe tylko w pewnych okresach dziejów. W każdym z nich jest zawsze jakaś dominująca, czyli „żywa tradycja”, która często ulega przeinaczeniom.(2) Dzięki temu anachroniczne i nieprzydatne w danej epoce elementy tradycji obumierają na przekór ortodoksyjnym tradycjonalistom, których na szczęście jest coraz mniej.
Uznanie tradycji za dobrą czy złą jest względne, ponieważ pojęcie dobra jest względne. Zmieniają się kryteria ewaluacji zwyczajów, obrzędów, wierzeń, postaw, zachowań, poglądów itd. To, co w pewnej kulturze uznawano tradycyjnie za dobre, po pewnym czasie okazywało się złe.(3) To, co w tym samym czasie w jednej kulturze jest dobre, to w innej jest złe. Relatywizm tradycji powiększa się w miarę mieszania się kultur i kształtowania się społeczności wielokulturowych w wyniku transmigracji i globalizacji.

Tradycje złe, jak na przykład zemsta rodowa, składanie ofiar z ludzi i zwierząt, niewolnictwo, rasizm, myślenie irracjonalne, dominacja mężczyzn itp., powinno się eliminować, a dobre podtrzymywać.(4) W moim przekonaniu, wywodzącym się z paradygmatu myślenia ekologicznego (5), za dobre uznaję te, które nie szkodzą człowiekowi ani jego środowisku przyrodniczemu, społecznemu i duchowemu, lecz wręcz przeciwnie, w obliczu coraz liczniejszych i większych zagrożeń, pomagają jak najdłużej przetrwać jednostkom i gatunkowi ludzkiemu.

Na podstawie tego kryterium ewaluacji twierdzę, że więcej jest złych tradycji, aniżeli dobrych. Dlaczego? Bo źródło większości tradycji tkwi w myśleniu irracjonalnym i magicznym, a nie w racjonalnym lub zdroworozsądkowym. Tak było od dawna. Tylko w epokach renesansu, oświecenia, pozytywizmu i scjentyzmu zaznaczał się większy wpływ myślenia racjonalnego w kształtowaniu tradycji. Niestety, w dzisiejszych czasach „globalnego pochodu głupoty” znowu z różnych powodów, także uzasadnionych, prym wiedzie myślenie irracjonalne.

Dlatego wyraźnie daje się zauważyć renesans złych tradycji. Są nim zainteresowane głównie rządzące elity polityczne, biznesowe i wyznaniowe, którym zależy na masowym tumanieniu ludzi. A robią to perfekcyjnie i skutecznie korzystając z najnowszych osiągnięć nauki, techniki i metodologii oraz wymyślając różne ideologie i formy społeczeństwa, zwłaszcza ideologię konsumpcjonizmu i społeczeństwo konsumpcyjne dbające przede wszystkim o to, co tu i teraz. Postęp naukowy i techniczny wybitnie im sprzyja.

W takim razie, w najbliższych latach należy spodziewać się coraz liczniejszych i coraz bardziej ogłupiałych mas społecznych przez coraz głupsze elity rządzące. Elity te celowo ogłupiają lud, dzięki czemu utrzymują się przy władzy i wygrywają wybory, albowiem, im kto głupszy, tym bardziej wierzy w ich kłamstwa i tym łatwiej można go zmanipulować, zniewolić i rządzić nim, jak marionetką.
Także kościół katolicki będący stale „w potrzebie” i elity kościelne, żerują na głupocie wyznawców. Na ogłupianiu mas zbijają fortuny elity finansowe, bo wiedzą, że „głupi wszystko kupi”, a przecież o to im chodzi, by rozkręcać biznes.

W świecie współczesnym, gdzie rządzi głupota, głupieją nawet ludzie mądrzy z tytułu wykształcenia, ponieważ Il est dans la nature humanie de penser saagement et d’agir d'une façon absurde.(6).To powiedzenie odnosi się do ludzi działających interesownie, często na pokaz. Tym można tłumaczyć na przykład ekshibicjonizm religijny koniunkturalnych i myślących racjonalnie pracowników nauki - zwykłych i wyższej rangi, a nawet noblistów.

Duży udział w ogłupianiu ma renesans złych tradycji opartych na nieracjonalnych przesłankach, wywodzących się głównie ze średniowiecza, oraz kreowanie nowych, tzw. tradycji wymyślonych (7) na skalę masową i szerzenie ich na wszelkie możliwe sposoby za pomocą najlepszych środków komunikacji. Od niedawna reanimuje się obumarłe tradycje i wynajduje nowe na doraźny użytek. Odradzanie i eksponowanie dawniejszych tradycji i propagacja wymyślonych jest strategią polityczną obliczoną na uzyskanie dostępu do władzy, dóbr materialnych lub innego rodzaju przywilejów.(8) Zazwyczaj nowe tradycje tworzy się intencjonalnie w celach utylitarnych. Ich pojawienie się zrazu szokuje, a potem jest aprobowane i entuzjastycznie praktykowane, bardziej pod presją niż spontanicznie. Współczesne manifestacje tradycji są zaprogramowanymi zabiegami elit rządzących, głównie w państwach narodowych i ustrojach autorytarnych.(9)

Jest wiele przykładów tradycji wymyślonych. W dwudziestym wieku były to tradycje nowe, wymyślone przez bolszewików w ZSRR - obchody rocznic Rewolucji Październikowej, pochody w Święto Pracy 1 Maja, urodzin Stalina itd., oraz nazistów w Trzeciej Rzeszy Niemieckiej - pochody z pochodniami, masowe manifestacje w czasie zjazdów partii NSDAP, rewitalizacja tradycji pogańskich Niemców itd.
W latach trzydziestych ub. w. propagowano w Polsce tradycje narodowe nacjonalistyczne (antysowietyzm i antysemityzm, antygermanizm) i tradycje Legionów Piłsudskiego itp.
W Polsce Ludowej wdrażano tradycje utrwalone wcześniej w ZSRR, a oprócz nich tradycje polskiego ruchu robotniczego („Proletraiatu”, SDKPiL, PPS-Lewicy, Armii Ludowej, PPR i PZPR).
Po transformacji ustrojowej odrzucono tradycje PRL-oskie i przywrócono tradycje z okresu II RP, przede wszystkim chrześcijańskie. W ostatnich latach odrodzono tradycje nacjonalistyczne, antyrosyjskie i antyniemieckie. „Antyniemieckie i antyrosyjskie krucjaty Kaczyńskich i ich akolitów zyskały w kraju duży, pozytywny rezonans, choć oparte były na bzdurnych przesłankach i najczęściej miały bardzo szkodliwy charakter dla polskiego interesu narodowego.”(10)

Wymyślono nowe tradycje „solidarnościowe”, ale z pominięciem zasług faktycznych twórców NSZZ „Solidarności”, w szczególności zignorowano zasługi Lecha Wałęsy. W ich miejsce wprowadzono drugorzędnych działaczy tego związku.
Wymyślono też tradycję obchodów miesięcznic katastrofy smoleńskiej, o której absolutnie bezpodstawnie, ale z uporem opętańca, twierdzi się, jakoby nastąpiła w wyniku zamachu (w domyśle Rosjan).

Organizuje się peregrynacje obrazów świętych, pochody samobiczujących się osób i trzech „królów”, masowe pielgrzymki dla wszystkich grup społecznych – wiekowych i zawodowych - matek, chorych, kobiet, studentów, uczniów, dzieci, osób niepełnosprawnych, wojska, policji, nauczycieli, motocyklistów itd., w których afiszują się członkowie rządu, elity partii rządzących i ich cmokierzy. Czegoś takiego nie było wcześniej. A jednocześnie, mimo ostrego sprzeciwu abp. Budzika, na polecenie PiS-u przenosi się pomnik ks. Idziego Radziszewskiego (założyciela i pierwszego rektora KUL-u) z centrum Lublina na dziedziniec uczelni, by na tym miejscu postawić ogromny monument Lecha Kaczyńskiego w stylu socrealizmu (11). Ważniejsze okazało się budowanie nowej tradycji na zawołanie polityków.

Wskutek tego staliśmy oazą tradycji średniowiecznych w Europie i obiektem kpin krajów zachodnich. Aby jeszcze bardziej pogorszyć wizerunek naszego kraju, buduje się też zręby tradycji „antyunijnych” dla celów politycznych. W celu ułatwienia politykom partii rządzącej manipulowania historią, tradycjami i pamięcią utworzono – specjalny niby-naukowy Instytut Pamięci Narodowej. Tam serwilistyczni naukowcy (historycy) zajmują się na zlecenie tych polityków przedstawianiem dziejów w krzywym zwierciadle ideologii. Jest to jeden z wielu przykładów prostytuowania się naukowców.(12)

Pamięć

Pamięć jest warunkiem koniecznym dla utrwalania tradycji, a tradycja wzmacnia utrwala ją. Pamięć jest produktem przyrody i ewolucji biologicznej, ale w dużym stopniu zależy od ewolucji społecznej i kulturowej. Definiuje się ją jako zdolność żywych organizmów do gromadzenia, przechowywania i odtwarzania przeżytych wydarzeń i zgromadzonych informacji.
Pamięć zbudowana jest z doświadczeń życiowych. Każde z nich jest rejestrowane w pamięci ultrakrótkiej (0,5s) lub długotrwałej (wieloletniej) w zależności od emocjonalności przeżywania ich i siły bodźca, który je wywołuje. Pamięć mają również nieożywione składniki przyrody i urządzenia techniczne.(13)

Z pamięci korzysta się w celu przypomnienia sobie jakichś epizodów z życia lub informacji (nabytej wcześniej wiedzy). Przypominanie aktualizuje pamięć i dlatego ożywia ją. Ale z tym wiąże się niebezpieczeństwo, że za każdym razem przedstawi się inaczej wydarzenie dawne w zależności od tego, w jakich warunkach i w jakim celu przypomina się je, oraz że przypomniane sobie wydarzenie jest zawsze zabarwione emocjonalnie i z tej racji nie jest ono w pełni adekwatne do faktycznego, tylko w jakimś stopniu. Inaczej mówiąc, odtwarzane wydarzenie może być nieprawdziwe, zdeformowane, a nawet sfałszowane mimowolnie lub intencjonalnie. Z reguły, im później i rzadziej przypomina się sobie coś, tym bardziej odbiega to od tego, jak było naprawdę. Natomiast częste przypominanie danego wydarzenia uodparnia je na wypaczenia.

Dzięki aktualizacji pamięć staje się narzędziem kreowania teraźniejszej i przyszłej rzeczywistość społecznej, budowania ich na fundamencie zapamiętanych i rewitalizowanych tradycji. Tym narzędziem stale doskonalonym przez najnowsze osiągnięcia nauki i techniki posługują się skutecznie manipulanci społeczni. Grają oni głównie na emocjach starszych osób, które tęsknią za „dawnymi dobrymi czasami” ich młodości i chcą lub wręcz domagają się ich powrotu za wszelką cenę. Nie zdają sobie sprawy z tego, że ewolucja społeczna (tok dziejów), jak przyrodnicza, jest procesem nieodwracalnym, albo świadomie ignorują ten fakt, bo tak im wygodnie. Nie zdają sobie sprawy z tego, że ulegając manipulantom i przyczyniając się do wznowienia obskuranckich, albo nowo wymyślonych tradycji szkodzą większości społeczeństwa, krajowi i wizerunkowi swojego państwa.

Aktualizacja pamięci wymaga odtwarzania obrazów przeszłości; bezpośredniego, gdy odtwarza się je z własnej pamięci lub pośredniego, gdy z cudzej. W obu wypadkach zniekształca się je w kolejnych chwilach życia z powodu zaniku pamięci, wpływu czynników subiektywnych oraz aktualnych kontekstów kulturowych i społecznych, tj. panujących w danym czasie paradygmatów, ideologii, światopoglądów, systemów wartości itp. W rekonstruowaniu dawnych wydarzeń dokonuje się takiego doboru informacji zawartych w pamięci, by rekonstrukcje pasowały do teraźniejszości. Regułami selekcji są paradygmaty obowiązujące w różnych sferach kultury i życia emocjonalnego.
Stopień wierności odtwarzania epizodów z przeszłości zależy od częstotliwości przypominania ich sobie. Prawdopodobieństwo zniekształcenia zmniejsza się proporcjonalnie do wzrostu częstości wspomnień.

Aktualizacja pamięci jest procesem złożonym, który przebiega w sferze neurofizjologicznej, psychologicznej, społecznej i kulturowej. W każdej z nich działają czynniki deformujące uwspółcześnione wersje minionych wydarzeń. Toteż w każdorazowej teraźniejszości, na każdym etapie ewolucji społecznej inaczej postrzega się przeszłość, kreuje się inny jej wizerunek i inaczej odnosi się do niej.

Manipulanci polityczni celowo ingerują w pamięć i wypaczają obrazy przeszłości. Niektóre wydarzenia usiłują całkowicie wyeliminować z pamięci lub osłabić pamięć o nich, a pamięć o innych wzmocnić. Jedne rekonstrukcje pamięci prezentować w najlepszym świetle, inne w najgorszym. Potrafią przesadnie wyidealizować przeszłość, albo ją zohydzać.
Dawniej też manipulowano pamięcią. Jednak teraz o wiele więcej i skuteczniej. Po pierwsze, ponieważ rośnie zapotrzebowanie na manipulację przeszłością (pamięcią i historią), po drugie, bo stosuje się doskonalsze techniki manipulacji. Marzeniem władców jest, móc na zawołanie osłabiać lub usuwać z pamięci (i świadomości) podwładnych niewygodne dla siebie wspomnienia i skojarzenia oraz wyolbrzymiać pożądane.

Manipulacja pamięcią - jeden z elementów manipulacji świadomością ludu - staje się przedmiotem coraz większego zainteresowania każdej władzy, ale głównie autorytarnej. Autokraci chcieliby ingerować w świadomość ludu, tresując go, jak tresuje się psy, za pomocą odruchów bezwarunkowych.(14) A najlepszym odruchem bezwarunkowym ludzi jest pieniądz. Na jego widok ślinią się jak psy na widok kiełbasy. Dla pieniędzy lud zrobi wszystko i każdego pochwali. „Za pieniądze ksiądz się modli, za pieniądze świat się podli”. Toteż do kilku lat kwitnie u nas mniej lub bardziej sprawiedliwe rozdawnictwo pieniędzy „plus”, bez względu na galopujące zadłużenie państwa grożące bankructwem. Dzięki temu kupuje się sprzymierzeńców, pochlebców i elektorat. Jest to specyficzna, jawna i niekaralna forma korupcji.

Nasze państwo od kilku lat prowadzi intensywną i agresywną politykę historyczną, która kojarzy się z zawłaszczeniem pamięci narodowej przez państwo, dysponowaniem i urabianiem zgodnie z zasadami ideologii uznawanej przez partie rządzące. Celem takiej polityki jej historycznej jest deformacja pamięci historycznej obywateli za pomocą forsowania obrazów wydarzeń historycznych ewidentnie fałszywych, pomijania lub ignorowania niewygodnych wydarzeń historycznych i ich obrazów oraz nadawania nazwom całkiem innego znaczenia od powszechnie używanego.(15)

W ten sposób na przykład ze zdrajców ojczyzny robi się bohaterów, z miernot artystycznych – celebrytów, ze złodziejów i aferzystów – ludzi prześladowanych ze względów politycznych, z oprawców banderowskich i innych organizacji zbrojnych – bojowników o wolność i demokrację, z notorycznych kłamców – ludzi godnych obejmowania wysokich stanowisk państwowych i przyznawania im najwyższych orderów, z kiczów – dzieła kultowe, z nieudaczników – ludzi kompetentnych do zajmowania ważnych stanowisk w resortach i spółkach państwowych, z szalbierzy i hochsztaplerów – ekspertów, z przeciwników LGBT – rzeczników praw obywatelskich, z drugorzędnych polityków - wybitnych mężów stanu wartych pomników i kultu, z osób łamiących konstytucję – sędziów Trybunału Konstytucyjnego itd.

Nuta optymizmu

W tej pesymistycznej rzeczywistości społecznej w naszych czasach pocieszające jest to, że dotychczasowe próby manipulacji pamięcią, zmierzające do usuwania z niej niewygodnych epizodów i ich opisów, nigdy nie powiodły się, nawet w tak radykalnych ustrojach totalitarnych, jak hitleryzm i stalinizm. Jest wysoce nieprawdopodobne, że teraz również spełzną na niczym. Oby tak się stało!
Wiesław Sztumski
15.12.2022

 

*https://www.youtube.com/watch?v=JOGSVueefTE

 

Przypisy

(1) Wydarzenia dziejowe są szczególnym przypadkiem zdarzeń; są zdarzeniami zachodzącymi tylko w rzeczywistości społecznej.
(2) „Tradycja – to rzecz zawodna. (…) ulega często przeinaczeniom.” (Zenon Kosidowski, Królestwo złotych łez, Iskry, 1979, s. 163.)
(3) Quae fuerant vitia, mores sunt (Co było występkiem, staje się obyczajem.)
(4) Jan Szmyd, Myślenie i zachowanie irracjonalne. Tradycyjne i współczesne wymiary. Z filozofii i psychologii irracjonalizmu, Wyd. Śląsk, Katowice 2012
(5) Wiesław Sztumski, Prawidłowość ewolucji nauki i myślenie ekologiczne w nauce, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Filozofia, 1/1999
(6) „W naturze człowieka leży rozsądne myślenie i nielogiczne działanie”. Anatol France, Le livre de mon ami, Édition: Presses Pocket, 1985
(7) Termin ten obejmuje zarówno tradycje faktycznie wymyślone, skonstruowane i formalnie ustanowione, jak i te, które pojawiają się w sposób trudny do wyśledzenia w krótkim okresie i które bardzo szybko utrwalają się.
(8) Eric Hobsbawn, Mass-Producing Traditions: Europe, 1870–1914, Cambridge University Press, 2014
(9) Marcin Lubaś, Tradycjonalizacje kultury. O zaletach i ograniczeniach koncepcji „tradycji wymyślonych”, Wyd. UJ Kraków, 2008.
(10) Daniel Zuytek, Polskie tradycje religijne i polityczne, „Racjonalista”, 2008
(11) Arcybiskup Budzik upomina KUL: Zostawcie pomnik ks. Radziszewskiego na swoim miejscu (https://lublin.wyborcza.pl/lublin/7,48724,29242530,kul-pomnik.html. Data dostępu 10.12.2022)
(12) Wiesław Sztumski, Nauka w okowach poprawności politycznej, „Sprawy Nauki” Nr 6-7, 2022; Nauka się prostytuuje, „Przekrój” Nr 31/3293/31 lipca 2008
(13) Z pamięcią mamy do czynienia na przykład w fizyce w zjawisku histerezy oraz w urządzeniach technicznych, przede wszystkim w komputerach.
(14) Wiesław Sztumski, Spełnia się marzenie dyktatorów, „Sprawy Nauki”, 10/2018
(15) Wiesław Sztumski, Język w służbie kłamstwa, „Sprawy Nauki”, 8-9/2018