Humanistyka el

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 24 grudzień 2020

Odsłon: 889

Gdy ten tekst trafi do rąk odbiorcy, w Białym Domu będzie zapewne szykowała się ostateczna zmiana warty. Do zajęcia miejsca w owalnym gabinecie przymierzał się będzie 46. prezydent USA, 78 - letni katolik Joe (Joseph) Biden. Zachwyty i nadzieje z odejściem Donalda Trumpa - nielubianego przez establishment światowy, amerykański i … polski - nie likwidują źródeł tego, co przed czterema laty przyczyniło się do zwycięstwa miliardera, człowieka uosabiającego amerykański sen o sukcesie, bogactwie, kolorowym, światowym i bezpiecznym życiu.
Pensjonarska i lokajska, a nade wszystko - nierealistyczna i życzeniowa, nie poparta krytyczną refleksją i racjonalną analizą – mentalność nadwiślańskich elit i mainstreamu nie pozwala wyjść poza opłotki zachwytu neoliberalnymi porządkami i ich głównym demiurgiem, czyli „niewidzialną ręką rynku” systematyzującą stosunki społeczne. Nie pozwala im ona zadać pytania o źródła tego, co nazywają „populizmem”, a de facto - „trumpizmem”. I czy odejście Donalda Trumpa z owalnego gabinetu likwiduje źródła zjawiska określanego mianem „trumpizmu”?

Niektórzy politolodzy i myśliciele sądzą, iż krajem który po Niemczech będzie następnym, jeśli chodzi o nadejście faszyzmu to stawialiby na USA. Konsekwencje globalizacji dotykają Amerykanów bez socjalnych osłon, a to czyni ich bardziej narażonych na prawicowy populizm. Sądzę, że nie do końca mają oni rację, gdyż Trump jest wytworem amerykańskiej kultury i panującej tam od dekad narracji, projektów politycznych, trendów, promowanych wartości i wdrukowanych w świadomość społeczną ocen.
I na groteskę zakrawa fakt, że człowiek uosabiający te niesprawiedliwe i krytykowane, preferujące bezwzględną rywalizację stosunki społeczne, mizogin i ksenofob, stał się opoką tych, których ów system najbardziej dotknął i dotyka. Tych, którzy na neoliberalizmie i globalizacji najwięcej stracili. Ale czy też nie było tak przed 100 laty w Niemczech, Włoszech, Austrii czy Polsce (II RP lat trzydziestych), gdzie faszyzm zdobywał silną politycznie pozycję w przestrzeni publicznej?

Prof. Bruno Drwęski, politolog z Sorbony, pisząc o radykalizacji nastrojów w USA zauważa, że większość Amerykanów - 78% - twierdzi, że przepaść między bogatymi a biednymi jest nie do przyjęcia, a prawie połowa jest za zmianą zasad ustrojowych, innych niż kapitalistyczne. Wśród obywateli w wieku poniżej 40 lat ich udział wynosi blisko 60%. Jean Ziegler, szwajcarski emerytowany dyplomata, zauważył, iż „przepaść między pięknym deklaracjami a rzeczywistością nigdy nie była tak żyznym podłożem dla nienawiści jak w chwili obecnej” (Nienawiść do Zachodu). Wybory w USA pokazały po raz kolejny namacalną egzemplifikację tej tezy.

Boskie przeznaczenie

Idea narodu wybranego przez Boga wśród Amerykanów jest niesłychanie popularna*, podobnie jak u wierzących Żydów (tradycja biblijna). Amerykanie są głęboko religijni, ale ich religijność jest ukierunkowana na ideał ziemski i jest ściśle związana z rozwiązywaniem problemów społeczno-politycznych tu i teraz. To z kolei tradycja protestancka, pierwszych kolonistów na ziemi amerykańskiej. Ich mesjanizm zawsze miał dwojaki charakter. Odciska się to stale na ideologii i praktyce polityki zagranicznej USA.
Z jednej strony, idea amerykańskiej misji mówi, że to Ameryka była i jest zawsze nosicielem wartości humanistycznych, demokratycznych, postępowych, a jej osiągnięcia są moralnym przykładem dla reszty świata. Z drugiej strony, amerykańska wyjątkowość stała się podstawą do aktywnej interwencji w bieg wydarzeń światowych i narzucaniu światu bezwzględnie amerykańskich rozwiązań. I amerykański mesjanizm nabierał militarystycznego i imperialistycznego zabarwienia, o czym świadczą - wybrane tylko z II połowy XX w. – przykłady: Korea, Gwatemala, Kuba, Wietnam, Iran, Granada, Somalia Jugosławia, Irak, Afganistan, Syria. Flagi ONZ czy NATO nie zmieniają tu charakteru tych interwencji.

Amerykanie na takiej właśnie podstawie uznali cywilizację zachodnią, w której centrum stoi kultura amerykańska, za najsubtelniejszy i najznakomitszy wytwór służący dominacji nad drugim człowiekiem. Jest im obca pokora, tolerancja, wolność i równość, które tę kulturę wytworzyły, legły u jej podstaw i są przyczynami fascynacji niesionymi przez nią wartościami. Gdyby te wartości i zasady zechciano naprawdę urzeczywistniać bez amerykańskiego, będącego czymś na miarę boskich nakazów prymatu, to poczucie misyjności i kolonizatorskich zamiarów byłoby na pewno nie tak jednoznacznie widoczne jak obecnie (Zbigniew Stachowski, Dyktat, protest i integracja w kulturze).

Tradycja kaznodziejska w USA ma długą i bogatą historię. Tak jak mariaż religii z przedsiębiorczością. Kult rynku sprzyja konsumpcji i jest jednocześnie doskonałym źródłem zysku. Dziś mówi się – a jest to bezsprzecznie wpływ neoliberalnej kultury nie tylko w gospodarce, ale w całym życiu społecznym – wręcz o „disnejlandyzacji Pana Boga” i skonsumowanej religii.
Megakościoły różnych denominacji obrosły bowiem w USA miejscami rozrywki i najbardziej wyrafinowanej konsumpcji (kawiarnie, sale widowiskowe, kina, galerie handlowe, puby, biblioteki, wytwórnie filmów i gier komputerowych, laserdromy etc.). W owych świątyniach konsumpcji, rozrywki i zysku, w miejscowych McDonaldach czy Starbucksach dzieci mogą jeść ciastka z marcepanową figurką Jezusa lub wafelki obrazujące wydarzenia starotestamentowe. Przekłada się to na inwestycje w ten biznes.
Oblicza się, iż po handlu bronią oraz produktami militarnymi jest to kolejne na mapie zyskowności w USA źródło dochodów. A ponieważ ok. 30 % Amerykanów interpretuje Biblię dosłownie, nie można się dziwić, iż to tam zrodziło się pojęcie religijnego fundamentalizmu, że tam jest tyle osób negujących ewolucję a uznających kreacjonizm, czy opowiadających się za teorią płaskiej Ziemi i uważających, iż piekło istnieje realnie.

O zderzeniu misji i jej zadań z głoszonymi wartościami pisze historyk Tony Judt (Źle ma się kraj): „Amerykanie nie mają wyrzutów sumienia, gdy koncerny naftowe wypłacają władcom feudalnym miliony dolarów, wspierając ich nikczemne reżimy, ale czuliby się źle, gdyby ich wpływy, albo ich pieniądze przydały się mieszkańcom Afryki Północnej (frankofonom i muzułmanom) przy tworzeniu wspólnoty nie formowanej w duchu zachodniej cywilizacji”. W duchu równości, wzajemnych korzyści, partnerstwa i współpracy, czyli także opartej o rudymenty Oświecenia, gdyż są to wartości uniwersalne i ogólnoludzkie, ale bez amerykańskiego parasola.

Państwo dla bogatych

Prominentny komentator i publicysta amerykański Roger Harris (p. MintPressNews), mówiąc o procesach mogących wskazywać na przesuwanie się amerykańskiej opinii publicznej w kierunku faszyzmu (jak cytowany Rorty) uważa, iż założenie kapitałowi kagańca w latach 30-tych XX wieku miało zbawienny wpływ na społeczeństwo amerykańskie. Pogłębienie tej socjaldemokratycznej wersji kapitalizmu, z socjalnymi udogodnieniami i osłonami dla ludzi pracy najemnej (którzy w demokracji stanowią zdecydowaną większość wyborców) nastąpiło podczas Johnsonowskiego Great Society.

Jednak taki układ między władzą a społeczeństwem zaczęto demontować za prezydentury Jimmy’ego Cartera (demokraty), podążając poprzez kolejne deregulacje i ukłony w stronę wielkiego kapitału ku wersji państwa jako „nocnego stróża”. Ronald Reagan ogłosił już jawnie ewangelię „wolnego rynku”, z egoizmem i wsobnością, która stała się popularna wskutek przeniesienia na całą kulturę wartości charakterystycznych dla idei konserwatywno-neoliberalnych. Natomiast ostatnie gwoździe do trumny aktywnego, prospołecznego państwa, funkcjonującego nie tylko dla bogatych i przedsiębiorczych, wbili „Nowi Demokraci” z Billem Clintonem (ortodoksyjny baptysta) na czele. Ludzie pracy najemnej tym samym zostali ostatecznie zdegradowani i zmarginalizowani na rzecz przedsiębiorców, właścicieli kapitału, finansistów i bankierów. Doskonale ten proces na przełomie wieków XX i XXI opisał publicysta i historyk Thomas Frank na przykładzie klasycznego, postindustrialnego stanu USA - Kansas (Co z tym Kansas?).

Od tego czasu nie uchwalono jakiekolwiek znaczącego liberalno-socjalnego prawa czy rozwiązania gospodarczego. Ci tzw. nowi liberałowie (vel neoliberałowie), purytanie „wolnego rynku”, stanowią ortodoksję obu partii amerykańskiego kapitału. I m.in. dlatego tak trudno znaleźć różnice między demokratami a republikanami w zasadniczych, rudymentarnych zagadnieniach społecznych. Neoliberalizm, niczym magistrala, prowadzi ludzi pracy najemnej w dół, obniżając im jakość życia i odbierając poczucie bezpieczeństwa. Jednocześnie wraz z zaostrzającymi się konfliktami klasowymi i pogłębiającą się stratyfikacją wewnątrz społeczeństwa, coraz bardziej agresywne, imperialistyczne stają się działania USA w polityce zagranicznej.

Również rozwiązania prawne wewnątrz kraju kierują USA ku państwu policyjnemu. Już dziś w klasyfikacji wskaźnika inkarcernacji (czyli procentowego udziału osadzonych w więzieniach do ogółu populacji) USA zajmują zdecydowanie pierwsze miejsce w świecie. Chociaż jednym z symboli Stanów Zjednoczonych jest Statua Wolności, w więzieniach przebywa ponad 2,5 mln Amerykanów (0,7 procent populacji). To tak, jakby w polskim systemie penitencjarnym utrzymywano ponad 270 tysięcy ludzi, podczas gdy w rzeczywistości jest to ok. 100 tysięcy.

Ta scheda po neoliberalizmie związana jest z koncentracją siły gospodarczej w rękach coraz mniej licznych hiperbogaczy. Wynika to z faktu, iż coraz bardziej autorytarne państwo służyć musi interesom coraz bardziej skoncentrowanego kapitału w rekach coraz mniejszej liczby miliarderów. Policyjne i represyjne państwo ukrywane jest za mantrą demokratyczno-wolnościową i wyborczymi sloganami, współgrającymi z wydawaniem nieprzyzwoicie wielkich pieniędzy na kampanie polityków. I to jest chronione prawnie jako część składowa wolności słowa i jednostki.
Rosną też wydatki wojskowe, gdyż prowadzi się coraz więcej, coraz bardziej skomplikowanych i kosztownych interwencji w różnych częściach świata (tu USA także przodują, wydając na przemysł zbrojeniowy tyle, ile kolejnych 10 krajów w tej niechlubnej klasyfikacji).
Wykluczonym i zdegradowanym przedstawicielom klas ludowych można proponować zaciągnięcie się do sowicie wynagradzanej służby wojskowej, lub zajęcie najemnika w prywatnych firmach o charakterze militarnym. O procesach prywatyzacji wojny i przemocy z tym związanej, które do tej pory były wyłączną cechą państwa, pisał m.in. Alvin Toffler (Wojna i antywojna).

Droga ku faszyzmowi

Czy biorąc pod uwagę śmierć umowy socjalnej między elitami władzy a społeczeństwem, właściciele kapitału i kupieni przez nich politycy chcieliby i mogliby pójść w kierunku faszyzmu? Wydawać się może, że liberalna demokracja odnosi ogromne sukcesy w nakłanianiu ludzi do akceptowania elitarnych rządów i wiary w swoją potęgę i sprawczość. Tyle, że w demokracji kandydaci muszą konkurować, aby udowodnić kto najlepiej służy nie rządzącym elitom, lecz społeczeństwu, suwerenowi, obywatelom. A tu nie ma w zasadzie konkurencji. I nie ma de facto wyboru. Jedynie marginalne, estetyczne, retoryczno-narracyjne ozdobniki. I wtedy radykałowie, jak wielu mówi - „populiści” - za pomocą chwytliwych haseł i wiecowych obiecanek są w stanie porwać sfrustrowane rzesze wyborców.

Ruchy faszystowskie w USA zdaniem Edwarda Luttwaka (kiedyś ideologa i promotora „reaganomiki”, w XXI wieku zdecydowanego krytyka neoliberalizmu i jego skutków) nie muszą być rasistowskie jak w Europie. Już 10-15 lat temu twierdził, iż faszyzm jest falą przyszłości, bo poczucie ekonomicznej niepewności ludzi pracy najemnej – poczynając od robotnika przy taśmie, poprzez drobnego urzędnika, a na menedżerze średniego szczebla kończąc – zrodzi kiedyś nową postać faszyzmu. Ludzie ci oczekują bowiem bezpieczeństwa w miejscu pracy, stabilizacji, możliwości życia bez codziennych turbulencji i zamętu. A to wszystko burzy im od lat, od dekad „niewidzialna ręka rynku”, brutalna rywalizacja, wyścig szczurów, czego źródłem są niczym nieskrępowane i chaotyczne rynki.

Podobnie sądzi Chris Hedges (topowy publicysta New York Timesa). W Ameryce faszyzm może mieć jego zdaniem postać faszyzmu Mussoliniego sprzed sojuszu z III Rzeszą lub Portugalii Salazara. Wystarczy, że obieca tym ludziom powściągliwy kapitalizm, coś na kształt europejskich rozwiązań z programów socjaldemokracji lub chadecji w sferze ekonomiczno-gospodarczej. Tym samym przeciwstawi się darwinowskiemu turbokapitalizmowi epoki globalizacji.
Faszyści opierają się nie na politycznie aktywnych, nie na ludziach o świadomości określanej najogólniej „za”, lecz na politycznie pasywnych, mówiących najczęściej „nie”, na przegranych, wykluczonych, (albo tych, którzy za takich się mają). Mają oni poczucie (w aktualnej sytuacji całkiem słuszne), że ich głos się nie liczy, że nie odgrywają żadnej roli, że demokrację dla nich sprowadzono wyłącznie do symbolicznej kartki wrzuconej w czasie wyborów do urny.

Opisując te zjawiska w Ameryce, Artur Domosławski z kolei zauważył, iż owi przegrani przypisują sobie (na podstawie wolności i swobody słowa, połączonych z tradycją amerykańskiego Południa) prawo do nienawiści i przemocy, które wyraża się m.in. językiem pogardy wobec Afroamerykanów, Latynosów, muzułmanów, mniejszości seksualnych, ludzi kultury, jajogłowych, elit z Zachodniego i Wschodniego Wybrzeża. Emanuje ono pragnieniem afirmacji Konfederatów (z okresu wojny secesyjnej), Ku Klux Klanu, maczyzmu, prawa do noszenia broni i posługiwania się przemocą, gdy uznają to za stosowne.

Żaden politycznie poprawny gość czy „sączący kawę latte pedał” nie ma im prawa mówić – właśnie na zasadzie takiego rozumienia wolności wynikającej z neoliberalnej kultury i zasad państwa w wersji nocnego stróża, a społeczeństwa jako zbioru wolnych, przedsiębiorczych i rywalizujących jednostek – jak mają wyrażać się o „czarnuchach”, „żółtkach” czy „kaktusach” itd. To jest esencja ich języka i mentalności. To jest istota wolności popartej kultem siły, niczym nie ograniczonym prawem do posiadania broni, bezwzględną konkurencją.
To są m.in. źródła „trumpizmu” i tego, wokół czego się te problemy obracają. Czy one znikną wraz z przegraniem wyborów przez Trumpa? Raczej nie. Dotyczy to także Polski, Węgier, czy innych krajów europejskich, gdzie widać wznoszącą się falę radykalnego populizmu, czy „trumpizmu”, które to ruchy są nową wersją dobrze znanego faszyzmu. On może powrócić – jak wieszczył Umberto Eco – obleczony w nowe, modne szaty. Zwłaszcza w sytuacji, gdy wszystko wokoło nas jest „fuzzy” (czyli rozmyte, o niewyraźnych konturach, zniuansowane i równoprawne, spluralizowane do granic możliwości, wolne i dopuszczalne).
Radosław S. Czarnecki

*pisaliśmy o tym w SN 10/18 – Boskie Przeznaczenie i Manifest Destiny oraz w SN 11/18 – Renesans Boskiego Przeznaczenia

 

 

 

 

Autor: Radosław S. Czarnecki

Opublikowano: 10 luty 2016

Odsłon: 1922

 

                  Im dalej spoglądamy wstecz, tym bardziej widzimy przyszłość.   
                                                 Winston S. Churchill

 

Zestrzelenie rosyjskiego bombowca szturmowego SU–24 uczestniczącego w wojnie przeciwko Państwu Islamskiemu (ISIS, albo DAESH) przez tureckie lotnictwo w listopadzie 2015 roku na granicy Turcji i Syrii jest tylko elementem szerszej całości, charakterystycznym dla sytuacji na Bliskim Wschodzie (a może i w całym świecie islamu).
Można się było tego spodziewać z chwilą przystąpienia Federacji Rosyjskiej do bombardowań terenów Syrii zajętych przez dżihadystów z ISIS oraz przez tzw. umiarkowaną opozycję syryjską, (która de facto różni się od wspomnianych fanatyków muzułmańskich wyłącznie retorycznie), mając w pamięci napięcia na linii Zachód – Rosja. Zwłaszcza znając konfrontacyjne pozycje, na jakich usadowiły się NATO i Rosja po wydarzeniach na Ukrainie.
Dlatego porozumienie UE z Turcją w sprawie zatrzymania uchodźców z rejonów objętych wojną, a zmierzających m.in. przez Anatolię do granic Unii, jest humbugiem, demagogią, wyrazem wańkowiczowskiego „chciejstwa”. Nie uwzględnia bowiem ono ani realiów, ani nie wynika z dogłębnej analizy przyczyn problemu. To kolejny ochłap rzucony opinii publicznej, wykazującej z racji masowości zjawiska uchodźczego  krytycyzm wobec elit politycznych, kontestującej coraz wyraźniej samą ideę i formę funkcjonowania Unii Europejskiej.

„Nie można równać kobiety i mężczyzny – to sprzeczne z naturą. Nasza religia określiła miejsce kobiety w życiu – macierzyństwo”

Reçep Tayyip Erdoğan

Zachód ciągle uważa Rosję za głównego przeciwnika, jako główne zagrożenie dla swoich interesów i pryncypiów. To jest materializacja doktryny nazywanej „Wielką szachownicą”, stworzonej przez Zbigniewa Brzezińskiego i egzemplifikującej amerykański punkt widzenia geopolityki,  mającej utrzymać jankeską hegemonię na świecie.
Już raz doktrynę tę zastosowano w Afganistanie, bagatelizując wzrastający wówczas ekstremizm muzułmański i lekceważąc opinię znawców tzw. rewiwalizmu islamskiego, którzy opisywali konflikt w Afganistanie w latach 80. XX w. zupełnie inaczej niż światowy mainstream polityczny.

Światowej sławy izraelski historyk i socjolog, znawca problematyki bliskowschodniej i azjatyckiej (zwłaszcza islamu i jego relacji z  azjatyckimi kręgami cywilizacyjno-kulturowymi) Shmuel Noah Eisenstadt (1923-2012) uważał np., że „komunizm /…./ to silny projekt modernistyczny, wywodzący swe korzenie z Oświecenia i Rewolucji Francuskiej. Podstawowym celem komunizmu była przemiana niemal feudalnych społeczności środkowo- i wschodnioeuropejskich w nowoczesne zbiorowości przemysłowe. Z tym bezpośrednio trzeba wiązać wizję nowej kultury, którą miał wprowadzić ten ustrój”. Dotyczyło to także ówczesnego tzw. Trzeciego Świata.
Stąd jego zdaniem konflikt afgański należało rozpatrywać nie jako zderzenie obozu radzieckiego – czyli komunistycznego – z Zachodem, lecz zapowiedź zasadniczej konfrontacji cywilizacji chrześcijańskiej i muzułmańskiej: w Afganistanie było to zderzenie  fundamentalistycznej wersji religii Mahometa z jednym  elementem cywilizacji przemysłowej, europejskiej, oświeceniowej proweniencji - z radziecką wersją komunizmu.

 

Podobny sąd - w kontekście rozumienia istoty nowoczesności w europejskim, zachodnim stylu - wyraził jeszcze w końcu lat 60. XX w. Raymond Aron, (którego nie można posądzać o sympatie dla systemu radzieckiego i ZSRR), pisząc, iż  „Europa widziana z Azji, nie składa się z dwóch zasadniczo różnych światów: świata radzieckiego i świata zachodniego. Stanowi jedną rzeczywistość: rzeczywistość cywilizacji przemysłowej. Społeczeństwo radzieckie i kapitalistyczne są tylko dwiema odmianami tego samego gatunku, albo dwiema wersjami tego samego typu społecznego – postępowego społeczeństwa przemysłowego”.

Ówczesny flirt z islamskimi mudżahedinami niczego nie nauczył jak widać polityków Zachodu, powtarzających ten sam manewr dziś w przypadku DAESH, czy tzw. umiarkowanej opozycji syryjskiej. Co i nie dziwne, bo jak pisał Georg W.F. Hegel: „historia uczy, że ludzkość niczego się nie nauczyła”. Tyle, że ów afgański romans zaowocował powstaniem al-Kaidy, zamachami na całym świecie (Nowy Jork, Madryt, Londyn, Biesłan, Dubrowka, Bombaj), wyczynami międzynarodówki dżihadystycznej w Bośni i Kosowie, bliskowschodnią ewolucją Bazy (binladenowskiej al-Kaidy) w Państwo Islamskie.

„Nikt nie może powstrzymać rozprzestrzeniania się islamu w Europie. Meczety to nasze okopy”.

Reçep Tayyip Erdoğan

Islamski rewiwalizm (rozpoczęty w zasadzie od zwycięstwa ajatollaha Chomeiniego w Iranie, ale przyczyn pozasymbolicznych znalazłoby się więcej, chociażby efekty wojny 6-dniowej na Bliskim Wschodzie, porażka socjalizmu narodowego – a tym samym i świeckości – w krajach arabskich, boom na ropę w latach 70. XX w. i dochody z tej racji czerpane przez arabskie, purytańskie reżimy w Rijadzie i znad Zatoki Perskiej, etc.) to fundamentalistyczny, religijnie ukierunkowany ruch - protest przeciwko kulturowym podstawom modernizacji utożsamianej z Zachodem.
To zjawisko polityczne, kulturowe i społeczne ilustrujące marzenia o zaprowadzeniu ustroju muzułmańskiego (nizam islamic) opartego o tradycję kalifatu i  religijnie uzasadnianego prawa (szarij’at).
Wyraźna korelacja pomiędzy szerzeniem się europejsko-amerykańskich wzorców kultury masowej, normami oraz wartościami wiązanymi bezpośrednio z Zachodem, a spuścizną pozostawioną w sferze materialnej (ale mentalnej także) przez historię kontaktów Zachodu z islamem (krucjaty, kolonializm, upokorzenie i zacofanie krajów muzułmańskich, skrajne ubóstwo szerokich warstw tamtejszych społeczeństw, problem palestyński) dodawała temu procesowi życiodajnego paliwa, intensywnej motywacji. Nikt nie zwracał uwagi – przez ignorancję, zadufanie i krótkowzroczność – na popularność, jaką cieszyć się poczęły w świecie muzułmańskim tezy Qutba, al-Maududiego, al-Kardawiego czy Chomeiniego, Nasrallaha, bądź Fadlallaha itd. Nie mówiąc o wcześniejszych fundamentalistach w rodzaju ibn Tajmijji czy al-Wahhaba. 

Również flirt dla doraźnych celów politycznych z fanatykami religijnymi nie mógł wyjść na dobre euro-atlantyckim zalotnikom. Wiadomo od dawna, że ruchy religijne o purytańskim, ortodoksyjnym i fundamentalistycznym obliczu zawsze podejmują kroki do zniesienia autonomii sfer sacrum i profanum, podporządkowując wszystko swojemu pojęciu świętości. Zawsze są one natywistyczne, elitarnie samoświadome, ofensywno-agresywne i antymodernistyczne. Stosując zasadę tzw. połowicznej nowoczesności, (korzystanie tylko z technologicznych osiągnięć Zachodu, przy odrzucaniu tzw. nadbudowy), islamiści chcą korzystać z dobrodziejstw postępu, ale kwestie demokracji, wolności osobistych, praw człowieka, stanowionego prawa, odrzucają jako sprzeczne z tradycją.

„Nawet w szczegółach nie może być zgodności miedzy islamem, a demokracją, ponieważ są diametralnie różne. Tam gdzie dominuje polityczny kontekst demokracji i świeckiego państwa narodowego nie ma miejsca dla islamu. Tam, gdzie włada islam takiego systemu nie może być”.
Abu al-Ala al-Maududi
(pakistański teoretyk fundamentalizmu islamskiego)

     

     Jak stwierdza znawca islamu, religioznawca i politolog niemiecki syryjskiego pochodzenia Bassam Tibi, islamizm przejawiający się w ekstremizmie religijnym (warstwa teoretyczna) i terroryzmie (skrajna praktyka tej ideologii) jest zjawiskiem skomplikowanym i wielopłaszczyznowym - o wiele bardziej złożonym niż to wynika z prostackich przekazów medialnych. To po prostu doktryna polityczna (nie religijna), stanowiąca zagrożenie dla wszystkich: przede wszystkim dla samych muzułmanów, gdyż wciąga ich w wojnę z innymi cywilizacjami czy kulturami.
I podobnie ma się rzecz z Turcją od ponad dekady rządzonej przez tzw. umiarkowanych islamistów z Partii Sprawiedliwości i Rozwoju – AKP, choć symptomy reislamizacji, odchodzenia od ideału Atatürka - świeckiego, laickiego państwa tureckiego - zaczęto obserwować już w latach 80. XX w.

Procesy reislamizacji Turcji opisywane były wielokrotnie przez różnych autorów, więc dzisiejsze zaskoczenie w tej mierze jest co najmniej dziwne. Konflikt, jaki ostatnio wybuchł pomiędzy AKP (de facto między Erdoganem, a fundamentalistą z USA tureckiego pochodzenia, Fethullahem Gülenem) pokazuje zakamuflowane oblicze tureckiego fundamentalizmu religijnego.
Prezydent Erdogan, będąc zdecydowanym zwolennikiem islamskiego projektu funkcjonowania państwa, z wolna acz systematycznie steruje podczas swych rządów ku jasnym i  klarownym porządkom muzułmańskim. Jest to o tyle groźne, iż Turcja zawsze miała ambicje, aby pełnić rolę lidera wśród krajów islamskich z racji gospodarczych i wojskowych przewag, strategicznego usytuowania oraz przyjaźni z Waszyngtonem. To echo dawnej roli Turków na tych obszarach od czasów Imperium Osmańskiego i stambulskiego kalifatu. Dotyczy to przede wszystkim ambicji i swoistego narcyzmu (immanentnego każdemu fundamentaliście) obecnego prezydenta Turcji.

 

„On uważa się za kalifa. Za nowego otomańskiego sułtana”.

 Baszar al-Assad

Islamiści bez względu na proweniencję – umiarkowanie, bądź ekstremizm - jak wszyscy fundamentaliści i fanatycy religijni, odrzucają en bloc nie tylko wartości świeckie, ale także ponadcywilizacyjną moralność. Tworzą grupy i wspólnoty ponadnarodowe mające na celu wywołanie buntu przeciwko temu, co nazywamy w Europie demokracją, wolnościami osobistymi i prawami człowieka.
Islam – nie tylko ich zdaniem – to nie jest wyłącznie wiara religijna. To przede wszystkim określony ład społeczny, określone koncepcje polityczne, jurydyczne, swoisty stosunek do kultury, człowieka. Stąd wynikają jednoznacznie ich sądy na temat pojęcia demokracji określającej funkcjonowanie państwa, społeczeństwa, kultury oraz stanowionego prawa.
Nie jest możliwa islamizacja demokracji z wielu – przede wszystkim rudymentarnych – przyczyn. Błąd zachodniego mainstreamu politycznego w tej mierze polega na przywiązaniu do politycznej poprawności próbującej pogodzić wodę z ogniem:  możliwość organizacji i funkcjonowania tzw. islamskiej demokracji (tu poglądy oscylują pomiędzy Johnem Esposito a Tonym Blairem). Dotyczy to przede wszystkim Europy Zachodniej i pozostającej w jej łonie mniejszości, jaką stanowią wyznawcy islamu - mieszkający najczęściej w gettach, zajmujący na drabinie społecznej poślednie szczeble, zwykle bezrobotni.

Jak pogodzić szarijat z demokracją, wolnościami osobistymi, wyborami odnośnie wiary religijnej? Jakikolwiek mesjanizm, prozelityzm, nawracanie na swoją wiarę zawsze osiąga zabójczą, bądź szatańską formę, uderzającą de facto w Innego człowieka.          

 

„Zniszczymy Twitter. I nie interesuje mnie co powie wspólnota międzynarodowa”.

Reçep Tayyip Erdoğan

Jak wspomniano, europejska opinia publiczna wykazuje z racji masowości problemu uchodźczego zdenerwowanie, obawy, krytycyzm. Pojawia się w związku z tym jawna kontestacja samej idei oraz formy funkcjonowania Unii Europejskiej.
Na pewno na taki stan rzeczy mają wpływ nie tylko masy migrantów szturmujących granice UE. De facto dotyczy to głównie kilku krajów, gdzie poziom i jakość życia są najwyższe, jednak z  problemem zapewnienia takiej masie ludzi w miarę przyzwoitych warunków egzystencji – choćby tylko przez jakiś czas – zmagać się będzie musiała cała wspólnota.
Nakłada się na to także społeczne zmęczenie kryzysem ekonomicznym, spadki realnej siły nabywczej dochodów, niepewność jutra i brak poczucia bezpieczeństwa. Na kształtowanie postaw Europejczyków ma także wpływ wzrost siły argumentacji ruchów populistyczno-konserwatywno-prawicowych.

W wyniku porozumienia z Turcją Unia staje się jej zakładnikiem. I to zakładnikiem państwa zmierzającego wyraźnie ku autorytaryzmowi, o ewidentnie religianckim, fundamentalistycznym rysie. I choć islam prezydenta Erdoǧana można określić jako „soft”, to jest to nadal islamizm.

 

„Nie można równać kobiety i mężczyzny – to sprzeczne z naturą. Nasza religia określiła miejsce kobiety w życiu – macierzyństwo”.

Reçep Tayyip Erdoğan

    
 Turcja, uzyskując od UE gwarancje ponad 3 mld euro za zatrzymanie migrantów na swoim terenie, staje się rozgrywającym w przedmiocie demograficzno-etniczno-imigracyjnym na terenie Unii. Zapewnienia w materii  wznowienia (a nawet  przyśpieszenia) negocjacji przyjęcia Turcji do UE są już skrajnie nieodpowiedzialne oraz świadczą o zupełnym braku pomysłów na Europę w głowach brukselskiej elity.   

Ankara otrzymała zatem doskonałą broń do ręki, asa, którym obecnie może razić całą Unię, trzymać ją w szachu przez manipulowanie problemem uchodźców. Zachowywać się obłudnie  zarówno wobec europejskich partnerów  jak i wobec uchodźców pozostających na jej terytorium. Tak, jak to czyni cały czas z Państwem Islamskim –udostępniając z jednej strony bazę Incirlik dla potrzeb lotnictwa NATO, a z drugiej - wspierając islamistów syryjskich na różne sposoby (np. umożliwiając im kontrabandę ropy naftowej).
Powiązania wywiadu wojskowego Turcji z DAESH, wsparcie logistyczne udzielane tej hybrydzie państwowości, przypominają ścisły związek od lat pomiędzy pakistańską służbą specjalną ISI, a afgańskimi talibami. Ów duopol wydał wiele tragicznych owoców w polityce, kulturze, sprawach społecznych subkontynentu indyjskiego i Azji Środkowej.

Każdy flirt, a nawet próby racjonalnie pojmowanej współpracy z fanatykami, ekstremistami, fundamentalistami, musi kończyć się porażką jednostkowej wolności, zrozumienia, spolegliwości i szacunku dla Innego. Mechanizm działania wszelkich ekstremizmów i mentalności im towarzyszących opisano zresztą nader dokładnie.  

 

„Państwo islamskie to rzeczywistość, której nie da się wytępić i którą trzeba zaakceptować”.

Hakan Fidan

(b. szef wywiadu Turcji)

Cytowany były szef tureckiego wywiadu wezwał społeczność międzynarodową (a zwłaszcza „kolegów zachodnich” z NATO), aby zmieniła zdanie i nastawienie względem islamskich prądów politycznych i udaremniła plany zniszczenia rewolucjonistów islamskich przez Rosję. Zapowiedział otwarcie konsulatu (lub przynajmniej biura) Państwa Islamskiego w Stambule dla obsługi prawnej dżihadystów udających się z Europy przez Turcję na wojnę do Syrii.
Z kolei Jonathan Powell (szef sztabu wyborczego b. premiera Wielkiej Brytanii Tony’ego Blaira) napisał ostatnio w artykule dla Guardiana o konieczności rozmów z przedstawicielami DAESH, bo innej drogi – jego zdaniem - do ich ucywilizowania ponoć nie ma.
To jest moim zdaniem niewłaściwie, źle pojęta idea szacunku do Innego, do otwartości i atencji dla innej kultury. W przypadku DAESH nie ma żadnego ze wspomnianych elementów, to zło w czystej postaci, Armagedon, zbrodniczość i barbarzyństwo. Ten twór i mentalność mu towarzysząca nie mieszczą się absolutnie w żadnych kryteriach cywilizowanego, humanistycznego świata. Próba akceptacji tego zjawiska jest motywowana właśnie ową irracjonalną poprawnością polityczną, opacznie rozumianą i niosącą gorzkie owoce.

Bo czy ci najemnicy Proroka Mahometa udający się na dżihad do Syrii, bądź Iraku - głównie Europejczycy powodowani chęcią przeżycia przygody - nie będą w przyszłości po powrocie na Stary  Kontynent siać przemocy i zniszczenia jako „samotne wilki”?

Ale przecież to, co dla jednych jest potrzebą podniesienia adrenaliny nie wyklucza – zwłaszcza u muzułmanów z gett i obrzeży społeczeństw zachodnich, w jakimś sensie wykluczonych – motywacji stymulowanych przez ortodoksyjnych mułłów (importowanych do UE z Arabii Saudyjskiej, Pakistanu czy purytańskich reżimów znad Zatoki Perskiej), uzasadnianych religijnym szałem, miłością, „jedyną” Prawdą. A miłość  potrafi zabijać tak samo jak nienawiść.     

 

                                                                                                                                                   „Nie wierzę w równość”

Reçep Tayyip Erdoğan

Gdzie w świetle przytoczonych w tekście wypowiedzi Prezydenta Turcji miejsce na Unię, wartości oświeceniowe z triadą liberte – fraternite – egalite? Gdzie miejsce na swoisty agnostycyzm i niezależność stanowionego przez człowieka prawa? Gdzie zmieścić laickość porządku publicznego i sceptycyzm teoriopoznawczy? Gdzie (i jak) ma funkcjonować racjonalizm?
To są bowiem fundamenty, na których zasadza się pojęcie nowoczesnej, modernistycznej  Europy. Chyba, że Turcję trzeba w jakimś stopniu nagrodzić za pryncypialne stanowisko wobec Rosji, wyrażone zestrzeleniem SU-24 (mieściłoby to się w antyrosyjskiej histerii, jaka opanowała elity zachodnioeuropejskie).

 

 

„Radzę Rosji, aby nie igrała z ogniem”.  

Reçep Tayyip Erdoğan

     Turcja to kraj prawie 80-milionowy (z wielomilionową diasporą w krajach UE), czyli prawie tak liczny jak Niemcy, z prężną gospodarką. To też członek NATO posiadający potężną, nowoczesną armię. Ale jej dotychczasowe starania o wejście do Unii były mizerne. Blokowała je zazwyczaj Francja, choć wiele innych krajów było również niechętnych temu kierunkowi rozszerzenia.
Świecki model Turcji – jaki do niedawna jeszcze prezentowała Ankara – będący efektem reform Mustafy Kemala (Atatȕrka) miał dla Europy szczególne znaczenie, jako reklama tego typu organizacji społeczeństwa, sukcesu i ewentualnego stowarzyszenia z Unią wśród krajów islamskich. Jednak od ponad dekady model ów kruszeje w zastraszającym tempie, zwłaszcza odkąd rządzi wspomniana już AKP. Gdy prezydentem został Reçep T. Erdogan, proces ten się nasilił. Turcja steruje wyraźnie ku państwu wyznaniowemu, opartemu o szari’ę. A wypowiedzi Prezydenta są coraz bardziej wojownicze (w duchu ekstremistyczno-islamistycznym), prowokacyjne, butne i jątrzą konflikty, których Turcja z racji swej historii (zwłaszcza na Bałkanach czy Bliskim Wschodzie) raczej powinna unikać.

 

„Kosowo to Turcja. Turcja to Kosowo”.

Reçep Tayyip Erdoğan

     W końcu XX wieku znany orientalista i znawca islamu, wspominany już Bassam Tibi, zastanawiał się ([w]: Fundamentalizm religijny) czy rosnące w siłę szkolnictwo religijne w Turcji – tzw. szkoły imam hatip – mogą zagrozić w przyszłości kemalistowskiej orientacji elit, a tym samym charakterowi państwa znad Bosforu. Dziś widać, że nie miał racji nie widząc w tym modelu zagrożenia.
AKP sprawująca od ponad dekady władzę niemal dyktatorską, wymieniła (lub indoktrynowała) w znacznym stopniu państwowe elity, urzędników, wojsko, policję, etc. Turcja stała się bardziej religijną i to religijną ostentacyjnie, manifestując swój islam i wartości przezeń niesione na co dzień. Jak każdy prozelityzm – a to widać w polityce erdoganowskiej Turcji w ostatnich latach – jest to niebezpieczne, groźne i razi nietolerancją.

Wielu polityków i komentatorów zachodnich uważa, iż niechybne starcie Rosji i Turcji (strącenie SU–24 było tylko, ich zdaniem, epizodem), jakie nastąpiło po rozpoczęciu interwencji Rosji przeciwko DAESH i de facto opowiedzenie się Moskwy po stronie szyizmu będzie tragiczne dla Rosji. Przywołują w tym momencie konflikt rosyjsko-japoński w 1905 roku i klęskę wojsk carskich pod Cuszimą oraz Port Arturem. To są odwieczne życzenia niektórych polityków zachodnich, apriorycznie życzących źle Rosji. Tu też swoją cegiełkę kontrreformacyjno-sarmackiej proweniencji dokłada polska (pożal się Boże)  elita polityczno-mainstreamowa.

Jednak Europa winna zdecydowanie życzyć powodzenia Rosji w jej działaniach przeciwko islamistom i terrorystom muzułmańskim w Syrii i Iraku. Brutalne działania są może jedynym rozwiązaniem problemu wynikającego z pokracznie rozumianego political correctness, mogącego zagrozić całemu kontynentowi, bez względu na światopogląd, polityczne przekonania, kulturę czy wyznanie.
Jeszcze raz należy się odwołać – ale w szerszej perspektywie – do koncepcji prof. Siergieja Karaganowa (p. Rozważania o Europie (3) - Rosja - Polska - Europa), mówiącej o ścisłej współpracy Unii Europejskiej z Federacją Rosyjską.

Polskim elitom, ku przestrodze i refleksji na zakończenie warto tylko przypomnieć wypowiedź nieprzychylnego Polsce i Polakom, (ale admirowanego w Niemczech), polityka CSU Franza-Josefa Straussa, który w czasach podziału Europy na dwa wrogie obozy miał powiedzieć, że pokój i współpraca w Europie zawsze panowały wtedy, gdy Rosja miała wspólną granicę z Niemcami. To znamienne memento dla nieodpowiedzialnych, cierpiących na polityczną ślepotę elit z tzw. Mitteleuropy, śniących o Międzymorzu mającym zepchnąć Rosję za Ural. Oddzielić ją od Europy kodonem sanitarnym. Granie w tym celu tureckim asem – bez względu na zagrożenia -  jest ani bezpieczne, ani mądre. 

 Zwłaszcza, że nigdy to się nie udawało, przynosząc zawsze gorzkie owoce. Dobrze jest o tym dziś pamiętać przy niebezpieczeństwach, jakie niesie globalizacja: terrorze islamistycznym, fundamentalizmie religijnym, groźby zderzenia cywilizacji w wymiarze ponadregionalnym. Miękka, kulturowo-cywilizacyjna siła Unii i twarde, militarne zdolności Rosji winne być w tej sytuacji nie antynomią, ale komplementarnością.  

Radosław S. Czarnecki

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 27 listopad 2018

Odsłon: 1459

Z powodu braku zainteresowania jutro się nie odbędzie
(graffiti w restauracji uniwersytetu Berkeley, za Czesławem Miłoszem – Widzenie nad zatoką)

Kultura dzisiejszego dnia - powszechna zabawa i infantylizm, w których jutro nie istnieje, więc łap szczęście dziś a jutrem się nie przejmuj, to efekt zarówno przekazu medialnego i propagowanych wzorców postępowania, jak i narastającego - wraz ze zwycięstwem turbokapitalizmu i neoliberalnej doktryny - braku poczucia bezpieczeństwa.
Skoro przyszłość nie istnieje, to co się dzieje teraz, nie zmierza do żadnej nowej jakości. Nasze działania nie służą już urzeczywistnieniu czegoś lepszego od tego, co jest obecnie. Świat, który zadowala się teraźniejszością pozbawiony jest utopijnych marzeń. Nie ma w nim miejsca na ideę poświęcenia dla czegoś lepszego - pisze Przemysław Wielgosz w Opium globalizacji. Poświęcać się można tylko dla klajstrowania istniejących niesprawiedliwości i nieszczęść w formie jałmużny czy działalności charytatywnej. No bo przecież „każdy musi nieść swój krzyż” tu i teraz.

Coraz więcej wolnego rynku, to coraz mniej wolne społeczeństwo. Te dwa pojęcia są ze sobą powiązane niczym Scylla i Charybda. Jeżeli rządzi dziś liberalna doktryna bazująca na zwulgaryzowanej teorii Adama Smitha i Jamesa S. Milla, mówiąca, iż pogoń za własnym interesem (co jest równoznaczne z osiąganiem sukcesu i szczęścia) musi doprowadzić do powszechnego dobra dzięki niewidzialnej ręce rynku (Ch. Handy, Głód ducha), to wspólnota, społeczeństwo, naród muszą ulegać destrukcji.
Teoria zwulgaryzowana, bo nawet ci apostołowie wolnego rynku nie zakładali – co czyni wielu współczesnych neoliberałów – iż działalność publiczna (więziennictwo, policja, sadownictwo, usługi komunalne, powszechna edukacja, ochrona zdrowia itd.) winna podlegać regułom gry rynkowej, czyli generować zyski.
Marion Dönhoff (znakomita publicystka niemiecka), opisując współczesny świat po upadku bipolarnego podziału, stwierdziła brutalnie: „Homo oeconomicus ma właściwie tylko jeden cel: z bezlitosną precyzją i kierując się niezawodnym rozsądkiem dążyć do osiągnięcia jak największych korzyści”. Korzyści osobistych i materialnych.

Po co państwo

Neoliberałowie ciągle mówią o wolności, zawężając to pojęcie wyłącznie do działalności gospodarczej człowieka i związanych z nią sukcesów materialnych. Ich zdaniem, wolność negatywna (od przymusu) winna być maksymalnie ograniczana, a wszystkie ludzkie zależności winien regulować rynek. Tym samym „wolność negatywną spaczono, mówiąc że wolność winna być jednakowa dla tygrysów i owiec, i że nawet jeśli tym pierwszym pozwoli się zjadać te drugie, nie da się tego uniknąć, jeśli się nie chce by państwo uciekało się do przemocy” – zauważa brytyjski filozof Isaiah Berlin (Conversation with Isaiah Berlin).
Państwo może jednak stosować przemoc - działa ono przecież dla dobra społeczeństwa, chroniąc własność prywatną, zwłaszcza właścicieli kapitału. Ale według neoliberałów nie powinno być niczym więcej jak „nocnym stróżem” (wyjąwszy oczywiście obowiązki czuwania nad stanem moralności i ochronę patriarchalnej rodzin). Ten nocny stróż ulega jednak dzisiaj dezintegracji za sprawą globalnego, niczym nieograniczonego przepływu kapitału.
Na dezintegrację państwa ma wpływ także geopolityka i interwencje zbrojne. Syria, Irak, Libia, Somalia, Demokratyczna Republika Kongo, Czad - wiele z tych dzisiaj upadłych państw zostało niejako skazanych na obecny los przez brytyjskich i francuskich kolonizatorów, którzy wytyczyli ich granice bez oglądania się na lokalne kultury i ich historię (p. S. Żiżek, „Norwegia nie istnieje”), a i dzisiaj walczą w tych regionach o swoje gospodarcze interesy.

Atak na modernizm

Powodem ataku na nowoczesność, przypisującemu modernizmowi a priori strukturalne zło wynikające z apologii postępu oraz gloryfikacji osoby człowieczej (dorobek Oświecenia i nowoczesnej humanistyki), jest głównie obawa przed utratą dotychczasowych dogmatów. Rację bytu straciłyby więc wszelakie konsekracje i hieratyczny bezruch. Te zaklęcia o niewidzialnej ręce rynku i jej błogosławionym wpływie również. To stąd też - oprócz zagrożenia dla podstaw tradycyjnej struktury własności i hierarchii wartości – biorą się ataki na marksizm jako znaczącą część tradycji oświeceniowej.

Krytyka Oświecenia była przede wszystkim politycznym atakiem środowisk konserwatywnych, tradycjonalistycznych i religianckich. Każda z tych grup miała tu inne cele, ale gdy chodziło o zatrzymanie, a nawet cofnięcie zmian wynikających z modernizmu, wolności obywatelskich i demokracji ich zamierzenia się zbiegły.
Uderzenie w Oświecenie to przede wszystkim próba ponownej sakralizacji (w wymiarze transcendentalnym) doczesnego świata, ubóstwienie władzy jako takiej. Władza w epokach przednowoczesnych była powierzona przez bogów wybrańcom, a podporę takiego systemu zawsze stanowił stan duchowny.

Oświecenie przeniosło władzę z niebios na Ziemię, ubóstwiło człowieka i dokonało sakralizacji społeczeństwa jako obywateli, ale w wymiarze realnym, doczesnym, ziemskim. Próba powrotu do czasów przedmodernistycznych to w zasadzie chęć uświęcenia polityki i włączenie do niej instytucji religijnych jako aktywnych podmiotów. To także przywrócenie znaczenia argumentacji, symboliki i retoryki religijnej w przestrzeni politycznej oraz publicznej. Oczywiście, wiąże się to bezpośrednio z zadekretowaniem określonej jednoznacznie prawdy religijnej obowiązującej jako kanon i dogmat także w wymiarze politycznym. Nie ma tu miejsca na pluralizm.
A w świecie, gdzie religijne wierzenia przeplatają się z polityką, ze sprawami społecznymi, z edukacją, z zarządzaniem, gdzie ich wpływ na codzienne życie publiczne jest więcej niż spory, teorie spiskowe, magiczne myślenie i różnego rodzaju mitologie krzewią się bujnie.

Przeciwnicy i krytycy zaatakowali Oświecenie – w sposób jawny bądź skryty – pod flagami i hasłami postmodernizmu za pomocą tzw. dekonstrukcji. Procesu będącego w zasadzie zaprzeczeniem tego, co rozumiemy pod terminami humanistyka i nauki społeczne, będących dorobkiem i kontynuacją Oświecenia.
Zabieg ów traktowany jest jako podstawowy sposób interpretowania świata i kluczowa metoda badań w naukach humanistycznych. Jest to negacja poszukiwań ostatecznego sensu, które były do tej pory centralną pozycją klasycznie pojmowanej filozofii Zachodu. Jeśli pozbawi się rzeczywistość ziemskiej utopii, wypędzając z niej iluzję, tym samym pozbawia się rzeczywistość obiektywnej realności (J. Baudrillard, Rozmowy przed końcem).
Łatwość, z jaką lewicowy ruch, jakim jawił się postmodernizm, został wprzęgnięty w maszynerię neoliberalnej propagandy, stając się częścią systemu wyzysku jest porażająca – pisze P. Wielgosz. Spowodował położenie głównego nacisku na ekologów, feministki, mniejszości seksualne, kulturowe, etniczne, na nierówności kulturowe kosztem różnic klasowych i niesprawiedliwości stąd wynikających.

Media w służbie religii

Nie można w tym pominąć roli mediów. Rozpoczęta przed 30-40 laty bezkrytyczna fascynacja charyzmatycznymi przywódcami religijnymi przez światowe media spowodowała wzrost zainteresowania tymi zagadnieniami. To była również promocja przekazu religijno-teologicznego skierowanego w przestrzeń życia społecznego, politycznego, kulturowego.
Taki przekaz – jeśli jest pozbawiony krytycyzmu, zawsze niesie sobą dużą dozę konserwatyzmu, tradycjonalizmu, hierarchiczności i emocji. Chodzi tu o ajatollaha Ruhollaha Chomejniego, Jana Pawła II i w mniejszym stopniu – dalajlamę. I taki był oto schemat tych prezentacji: absolutnie dobry Jan Paweł II, totalnie zły Chomejni, układny i pokorny Tenzin Gjaco (XIV Dalajlama).
Ale czy dyskurs np. o obecnym dalajlamie zahaczył kiedykolwiek o problemy życia społecznego w Tybecie przed aneksją tej teokracji przez ludowe Chiny? Jak głoszona pokora i układność, humanistyczna i proosobowa opcja (jak dziś prezentują media w odniesieniu do buddyzmu w wersji lamaistowskiej panującej w Tybecie) egzemplifikowała się w ówcześnie królujących stosunkach społecznych na Dachu Świata?
Ta fascynacja charyzmatycznymi przywódcami religijnymi często podyktowana była politycznymi afiliacjami i sympatiami, które nie uwzględniały z tego tytułu negatywnego przesłania niesionego w przeszłości przez religie monoteistyczne, bo ten problem dotyczy właśnie owych wierzeń mających wymiar światowy.
Media głównego nurtu mają tym samym swój udział w promocji symboli religijnych w życiu publicznym, mistyki, ezoteryki, transcendencji, millenaryzmu, kabał, tarotów, horoskopów etc. Czyli upadku, zaniku racjonalnego myślenia i przesuwania się mentalności w kierunku mistycyzmu, tajemniczości, fascynacji irrealnością.

Religia i polityka

Odpowiedzią na prezentowane zagrożenia wprzęgające religie w świat polityki oraz najszerzej rozumiane sprawy publiczne jest myśl jednego z twórców amerykańskiej Deklaracji Niepodległości, Thomasa Paine’a: „Tak jak w monarchii absolutnej król jest prawem, tak w kraju wolnym jedynie prawo powinno być królem, nikt i nic innego”.
Oczywiście, prawo w żaden sposób nie uzasadnione jakimikolwiek wierzeniami religijnymi, jedynie rozumem i poczuciem odpowiedzialności za wszystkich członków wspólnoty. Bo nie może być tak, iż za formalnym rządem wybranym z woli ludu zasiada na tronie niewidzialny, inny władca nie poczuwający się do żadnej lojalności wobec prawa stanowionego, a mający na celu jedynie swoje, partykularne, korporacyjne i wąsko-wspólnotowe względy.

Znanym powszechnie jest fakt, iż wprowadzenie do polityki emocji, często graniczących z fanatyzmem, wiedzie wprost do poczucia strachu i niepewności. Strach z kolei generuje wzrost zapotrzebowania na różnego rodzaju teorie spiskowe.
Teorie spiskowe - prawdopodobne i całkiem niedorzeczne - istniały zawsze, znajdując podatny grunt przede wszystkim tam, gdzie brak jest racjonalności, czyli krytycznej, rzeczowej autorefleksji. W takim widzeniu zawsze musi istnieć ten „zły”, wróg, sprawca naszego poniżenia, braku sukcesów.

Amerykański intelektualista, znany publicysta, a zarazem profesor Uniwersytetu Columbia, Richard Hofstadter ponad półwieku temu zauważył w kontekście popularności spiskowych teorii dziejów (i ich regularnych nawrotów w różnych społeczeństwach), iż „decydujące znaczenie ma nie to, że ich rzecznicy dostrzegają tu i ówdzie działania takich lub innych sprzysiężeń, lecz to, że uważają jakiś wielki, gigantyczny spisek za siłę napędową procesu historycznego.
Historia jest spiskiem zawiązanym przez jakieś demoniczne siły, wyposażone w omalże transcendentalną moc i aby odnieść nad nimi zwycięstwo nie wystarczą zwykłe metody pertraktacji politycznych, lecz potrzebna jest krucjata” (F. Hofstadter, The Paranoid Style in American Politics).
Tym samym otwiera się droga ku konserwatywnym wartościom, a w konsekwencji do tradycjonalistycznej wizji dziejów, zagadnień społecznych, kultury, polityki, ekonomii etc.
Sytuacja ekonomiczna i kultura (czyli pieniądze i idee) są demiurgiem takiego stanu rzeczy. Jeśli tylko dysponuje się kapitałem, można zawsze wykreować pożądane idee.

Nie jest więc fenomenem postępująca desekularyzacja, a nawet – lawinowa irracjonalizacja przestrzeni życiowej, nawet w krajach do tej pory uważanych za przykłady świeckości. Ale gdy rozum i jego chłodne racje są przedstawiane jako wartości wybitnie passe, podejrzane i etycznie niepewne, trudno się temu trendowi dziwić. Współgra on wydatnie z postmodernistycznym – tak charakterystycznym dla współczesności - chaosem pojęciowym, predylekcją do podważania wszystkich tez i prawd z jednoczesną deprecjacją nauki i poznawczych możliwości człowieka.
Ten chaos, intelektualna abnegacja oraz postępująca irracjonalizacja sprzyjają z kolei powstawaniu klimatu dla odradzania się wszelkiego rodzaju szamaństwa (w złym tego słowa znaczeniu), religianctwa czy fundamentalizmu religijnego. Niepewność i brak stabilizacji powodują ucieczkę właśnie ku religii i najszerzej pojmowanej transcendencji.
To jest również produkt bezwzględnej krytyki Oświecenia i osiągnięć (niezaprzeczalnych) Rewolucji Francuskiej, która jest absolutnie związana z tą epoką w dziejach historii i kultury Europy.

Religijne posługi

Krytykując Oświecenie i Rewolucję Francuską zapomina się jednak o falach niebywałej przemocy i ludobójstwa, jakie przyniosły Europie okresy poprzedzające te wydarzenia: reformacja, epoka wojen religijnych, a wcześniej – średniowiecze i krucjaty krzyżowe. Warto przypomnieć, że to Anglia wraz z reformą Henryka VIII została na dekady państwem w zasadzie teokratycznym, gdzie król stał się powieleniem papieża czy orientalnego satrapy skupiającego w swych rękach władzę świecką i duchową.
Mocarstwa europejskie walczące o dominację polityczną (i ekonomiczną) – Hiszpania, Francja, Szwecja czy Anglia, nawet I RP realizująca polski marsz na Wschód pod rzymskim krzyżem i chorągwiami z jezuitami u boku (kontrreformacja) - podpierały swe dążenia zawsze religią i instytucjami z nią związanymi.

Przemoc i zniszczenia, jakie towarzyszyły podbojom szwedzkim czy zagonom lisowczyków (od północnej Rosji aż po Węgry, Austrię i Mołdawię) czyniono zawsze w imię wiary religijnej. To owe dekady położyły podwaliny pod masakry czynione w czasach rewolucji: francuskiej i rosyjskiej. Ludobójstwo nowoczesnych czasów miało swe korzenie w wiekach minionych (bliskich i dalekich).
Mniemać można, że to właśnie chrześcijaństwo w koprodukcji z kulturą plemion barbarzyńskich które chrzciło, zaszczepiło w kulturze europejskiej wirusa agresji i zniszczenia uzasadnianych religijnie. Wszędzie religia chrześcijańska, nie tylko w przypomnianych wcześniej wydarzeniach, była wykorzystywana w politycznych i imperialnych celach, a narzędziem do ich osiągania była zawsze przemoc i prześladowania Innego.

Nie jest więc błędem stwierdzenie, iż okrucieństwa i przemoc czasów średniowiecza i reformacji - wojny religijne, wyprawy krzyżowe, prześladowania innowierców (wszystkich bez wyjątku, w zależności od tego, kto posiadał władzę: katolików rzymskich, zwolenników Lutra i Kalwina, zwinglian, anabaptystów czy menonitów etc.), a także ubóstwienie władzy i doktryny panującej jako najwyższego sacrum - legły u podstaw na wskroś świeckich XX-wiecznych ideologii, funkcjonujących jednak na kształt wierzeń religijnych. Dzisiejszy powrót do takiego rozumienia wiary religijnej, czynnie obecnej w politycznej, kulturowej, ekonomicznej sferze ludzkiej aktywności jest również generatorem nawrotu do tradycjonalizmu i siermiężnego rozumienia konserwatyzmu.
Radosław S. Czarnecki

Jest to druga część eseju „Źródła triumfu tradycjonalizmu”, którego pierwszą część – „Ku wiekom ciemnym” - opublikowaliśmy w SN 11/18

 

 

Autor: Leszek Stundis

Opublikowano: 25 kwiecień 2015

Odsłon: 4031

 

Depresja to choroba dzisiaj bardzo rozpowszechniona w konsumpcyjnej kulturze Zachodu. Zazwyczaj pod tym pojęciem kryje się potoczne rozumienie tego terminu jako stanu przewlekłego smutku, apatii, niechęci do działania, a nawet do życia.
Często towarzyszą jej przykre objawy, jak uporczywe powracanie do traumatycznych przeżyć i doznań czy obniżenie libido. W rzeczywistości jest jednostką chorobową, którą, według różnych szacunków, dotkniętych jest nawet 17 % populacji.

 

Melancholia

Choroba znana była od zarania dziejów. Grecy nadali jej naukowy wymiar za sprawą bodaj najsłynniejszego lekarza starożytności Hipokratesa, żyjącego na przełomie V i IV wieku p.n.e. To jemu przypisuje się wyróżnienie czterech typów konstytucyjnych ludzi, z których jeden to melancholik. W jego ciele jako „podstawowy płyn ustrojowy” miała dominować czarna żółć (z gr. melanchos) odpowiedzialna za czarnowidztwo i przewlekły smutek.
Poza melancholikiem,  Hipokrates opisał flegmatyka - przesiąkniętego  flegmą, człowieka powolnego i spokojnego, sangwinika - człowieka krewkiego (od łac. sanquis- krew) i choleryka - osobnika gwałtownego i nieobliczalnego w złości, którego „zalewa żółć” (z gr, choles- żółć). Ten podział przetrwał niemal do naszych czasów i został uzupełniony o cztery inne typy konstytucjonalne.

 

Melancholicy znani byli w dziejach od czasu wprowadzenia pisma. Trudno orzec, na ile ich stan był przewlekły, a na ile spowodowany chwilą i życiowymi klęskami, niemniej był udziałem największych spośród wielkich.
Na stany depresyjne cierpiał Aleksander Wielki, choć być może wynikały one z przewlekłego alkoholizmu, z którego znany był ówczesny władca świata, a być może z współuczestnictwa w zabójstwie swego ojca króla Filipa.
Podobne odczucia przeżywali rzymscy cesarze i to zarówno najwięksi zbrodniarze jak matkobójca Neron, czy szlachetny Marek Aureliusz. Zapewne  patologicznym smutkiem dotknięty był polski król Jan II Kazimierz, który na cztery lata przed śmiercią abdykował i osiadł w opactwie Saint Germain des Prés. To tylko domysły, bowiem do XIX wieku nikt poważnie nie zajmował się melancholią jako odrębną chorobą.

 

Nie oznacza to, iż nie istniały środki zaradcze na smutek. Należały do nich wszelkie używki, w tym ważne miejsce odrywał alkohol, który przez niektórych antycznych medyków był traktowany jako lekarstwo. Winem najchętniej leczył popularny w I wieku p.n.e. Asklepiades z Bitynii, twórca własnej szkoły medycznej, której dewiza brzmiała: pewnie, szybko i przyjemnie (z łac. tuto, celeriter et iucunde). Na Wschodzie rolę tę, jak i środka przeciwbólowego, pełniło opium, a od czasów ekspansji islamu- haszysz.

 

Na bazie makowego wywaru, mniej więcej w XVI wieku, opracowano laudanum - pierwszy specyfik mający cechy prawdziwego medykamentu.  Został on wprowadzony do powszechnego użytku w 1676 roku przez angielskiego lekarza Thomasa Sydenhama i święcił triumfy w farmakologii aż do czasów I wojny światowej! Dopiero wiek XX przyniósł nowe metody leczenia melancholii i znaczący postęp w zakresie wprowadzania nowych leków.

 

Nowe spojrzenie na psychikę

 

Siegmund Freud jako pierwszy dostrzegł nowe, ukryte aspekty psychiki ludzkiej. Żyjąc w okresie wielkich odkryć naukowych, interesował się zarówno anatomią mózgu, jak i wytworami umysłu - skojarzeniami, snami, wspomnieniami. W początkowym okresie wprowadził  metodę terapeutyczną polegającą na wydobywaniu z pacjentów traumatycznych wspomnień, określaniu towarzyszących temu procesowi uczuć i odreagowywaniu ich pod wpływem hipnozy.

 

Wraz ze swoim mentorem i współpracownikiem Józefem Breuerem opracował nowatorską psychoterapię w leczeniu histerii, często przeplatanej  stanami depresyjnymi. Najbardziej znaną pacjentką obu psychiatrów była Bertha Pappenheim (znana pod pseudonimem Anny O.), u której napady melancholii, ulegały przemianie w stany całkowicie zaburzonej świadomości, gdy nie rozpoznawała otoczenia, a odbiór rzeczywistości zastępowały przykre halucynacje, jak choćby grzechoczące szkielety czy pies pijący ze szklanki.

 

W późniejszym okresie, gdy drogi obu uczonych się rozeszły, Freud stworzył podstawy psychoanalizy, której osią stał się pogląd, że głównym motorem ludzkich działań są nieuświadomione mechanizmy emocjonalne, z dominującą rolą popędu seksualnego. Wskutek społecznych zakazów i przyjętych norm postępowania, owe podświadome instynkty musiały być tłumione, co według Freuda mogło stanowić źródło ludzkiej frustracji.

 

Owocem badań i przemyśleń austriackiego psychiatry były kluczowe prace dla współczesnej nauki o ludzkiej psyche jak Objaśnienia marzeń sennych, Studia nad histerią czy Zarys psychoanalizy. 

Co ciekawe, pod koniec życia wielki uczony sam popadł  w depresję, kiedy po przedwczesnej śmierci swojej córki Sophie i wnuka zdiagnozowano u niego nowotwór jamy ustnej, który stał się przyczyną jego śmierci.

 

Początek ery elektrowstrząsów

Stosowanie prądu w celu wywołania drgawek padaczkowych i uśmierzaniu w ten sposób rozmaitych dolegliwości było znane już w czasie I wojny światowej. Ale dopiero w drugiej połowie lat 30. XX w. metodę tę świadomie do leczenia zaburzeń psychicznych zastosowali dwaj włoscy uczeni Ugo Cerletti i Lucio Bini.

Dość szybko wzbudziła ona duże kontrowersje, gdyż sam zabieg elektrowstrząsów wyglądał dość upiornie. Pacjenta unieruchamiano na stole, do ust wkładano mu, podobnie jak u epileptyków, knebel, aby nie przegryzł sobie języka, a następnie  przykładano mu do skroni dwie elektrody (niekiedy zamocowane w specjalnej opasce) i przepuszczano prąd o dość wysokim (ok. 450 V) napięciu. 

Doskonale scenę cierpień chorego obrazuje słynna scena z filmu Miloša Formana Lot nad kukułczym gniazdem, w którym główny bohater (Jack Nicholson) zostaje za karę przymusowo poddany zabiegowi.

 

Uboczne skutki towarzyszące pierwszym elektrowstrząsom (m.in. uszkodzenia kręgosłupa, zwichnięcia żuchwy, zawały serca czy zaburzenia pamięci i świadomości) spowodowały, iż począwszy od lat 50. zaczęto odchodzić od ich stosowania.

Od początku lat 80. zaczęła jednak  znów powracać powoli do łask, bowiem zmieniły się techniczne możliwości jej stosowania. Pacjenci poddawani są elektrowstrząsom w ogólnym znieczuleniu i po podaniu środków zwiotczających mięśnie, co niemal eliminuje urazy, natomiast napięcie prądu dobiera się dla każdego chorego osobno.

 

Celebryci psychochirurgii

 

W 1936 roku amerykański neurochirurg Walter J. Freeman wpadł na pomysł, aby „odłączyć” płaty czołowe odpowiedzialne za wolę, intelekt i świadome podejmowanie decyzji od innych części mózgu i w ten „uniwersalny” sposób leczyć wszelkie choroby psychiczne. Zabieg wydawał się bardzo prosty. Wystarczyło wbić szpikulec w dolną część oczodołu i kręcąc nim, zniszczyć istotę białą łączącą płaty czołowe ze wzgórzem, bądź podwzgórzem.
Choć doktor uważał, że w ten sposób unieszkodliwia tylko chore komórki, zabiegiem tym powodował ogromne zmiany w osobowości pacjentów, którzy przeistaczali się dosłownie w zombie. Freeman wykonał ok. 3500 leukotomii (od gr. leukós – biały, tomē- cięcie), chociaż ze względu na małą precyzję, część poddanych mu chorych zachowała do pewnego stopnia swoją osobowość. W końcu autor tej drastycznej metody został uznany za szarlatana i stracił prawo wykonywania zawodu.

 

Więcej szczęścia miał inny entuzjasta tego rozwiązania, Antonio Cayetano de Abreu Freire de Egas - zdolny polityk (minister spraw zagranicznych Portugalii), lekarz, neurochirurg. Największą sławę zdobył jednak jako pionier psychochirurgii. W 1926 r. po raz pierwszy wprowadził kontrast do naczyń krwionośnych mózgu, dając początek angioencefalografii, a więc metody umożliwiającej wykonanie zdjęcia rentgenowskiego naczyń wewnątrz czaszki. Ta metoda stosowana jest po dziś dzień, choć znacznie ulepszona.

 

W 1937 poszedł jednak za niechlubnym przykładem swego amerykańskiego kolegi i również zaczął przecinać istotę białą łączącą płaty czołowe ze wzgórzem, a więc niszczyć główny szlak odpowiedzialnego za emocje i podejmowanie świadomych decyzji. Był jednak bardziej dokładny i płaski nóż chirurgiczny wprowadzał poprzez dwa otwory wywiercone po obu stronach czaszki w okolicach skroniowych. Dzięki temu zabiegowi pobudzeni pacjenci stawali się nadzwyczaj spokojni, tyle, że niektórzy przeistaczali się w „warzywa”, lub ich inteligencja nie przekraczała poziomu trzylatka. Tylko w niektórych przypadkach chorzy podejmowali po zabiegu pracę, ale ich zdolności intelektualne ulegały znacznemu obniżeniu.

Ze względu na zniszczenie funkcji płatów czołowych, leukotomia jest bardziej znana pod nazwą lobotomii przedczołowej. W przypadku depresji nie znalazła zbyt dużego zastosowania, choć utorowała drogę do nowych technik we współczesnej psychochirurgii. 

Sam zabieg również został przedstawiony we wspomnianym Locie nad kukułczym gniazdem jako najbardziej represyjna metoda stosowana kiedykolwiek w psychiatrii. Co ciekawe, lobotomii została poddana Rosemary Kennedy (córka Josepha, wszechwładnego patriarchy rodu), ponoć za sprawą umysłowej niesprawności.

 

Postęp farmakologii

 

W połowie XX w. lekarze odkryli, że za depresję może być odpowiedzialny niedobór niektórych neuroprzekaźników (neurotransmiterów), jak np. serotonina, noradrenalina, acetylocholina, dopamina, czy GABA (kwas γ-aminomasłowy), czyli substancji chemicznych odpowiedzialnych za zamianę impulsu elektrycznego na chemiczny w synapsie.

W 1952 roku zauważono, że działanie hamujące rozkład neurotransmiterów wykazuje iproniazyd, lek stosowany dotąd w leczeniu gruźlicy. Dalsze badania pozwoliły wykryć kolejne substancje, tym razem przeznaczone wyłącznie do leczenia depresji, z których bardzo popularna stała się imipramina, a ostatnio - wenlafaksyna czy citalopram.  Obecne badania zmierzają w kierunku produkcji leków o jak najmniejszych skutkach ubocznych, gdyż wszystkie antydepresanty takowe posiadają.

 

Leczenie depresji dzisiaj

Według obecnej klasyfikacji, depresja może mieć charakter epizodyczny, spowodowany jakimś niekorzystnym splotem życiowych okoliczności, i wówczas rokowania są pomyślne. W przypadku nawrotów wymaga okresowych konsultacji, bądź terapii. Niekiedy bywa związana np. z porą roku (depresja zimowa, wiosenna czy jesienna) i jest to niejako przypadłość stała.
 Jeżeli zespół symptomów dotyczy tylko depresji, można mówić o chorobie jednobiegunowej, natomiast jeśli okresy depresyjne przeplatają się z okresami maniakalnymi, którym towarzyszy pobudzenie i zachowania dysforyczne (włącznie z agresją) wówczas mamy do czynienia z chorobą dwubiegunową afektywną, która stanowi odrębną jednostkę chorobową. W takim przypadku terapia będzie zależała od fazy, w której pacjent się znajduje.

Generalnie metody lecznicze w przypadku depresji można podzielić na nieinwazyjne i inwazyjne. Do pierwszych, łagodnych, zalicza się fototerapię, czyli poddawanie pacjenta działaniu światła (efekt solarium), czy deprywacji (niedoborowi) snu. Ta druga metoda daje niezłe wyniki w przypadku ciężkich depresji, choć u zdrowego człowieka uważana jest jako objaw choroby zagrażającej zdrowiu i życiu. Co ciekawe, rekord bezsenności pobił pewien młody Kalifornijczyk, Randy Gardner, który w 1964 roku nie spał przez 264 godziny, a więc 11 dób! I nie stosował przy tym żadnych środków pobudzających, a ponoć był zdrowy.

 

Ważną rolę odgrywa psychoterapia, zalecana jako wspomaganie farmakoterapii czy elektrowstrząsów. Można wyróżnić psychoterapię dynamiczną, która zajmuje się ujawnianiem traumatycznych przeżyć z przeszłości i próbuje dociec genezy stanu psychicznego pacjenta i poznawczo-behawioralną, pomagającą choremu usprawnić  procesy myślowe i zachowania  w sytuacjach, w których on sobie nie radzi.

Najczęściej stosowana jest farmakoterapia. Oprócz antydepresantów,  pacjentom przepisuje się też leki obniżające napięcie i ułatwiające zasypianie, głównie z grupy pochodnych benzodiazepiny jak popularne  relanium, lorafen czy niewielkie dawki dormicum.

Statystycznie najlepsze wyniki dają elektrowstrząsy. Według niektórych danych, nawet do 90% (leki od 50-70%).  Obecnie bezbolesne i bezpieczne.

 

Istnieje jednak grupa metod inwazyjnych, do których zaliczana jest głęboka stymulacja mózgu (DBS- deep brain stimulation). Polega ona na wywierceniu w czaszce pacjenta niewielkiego otworu i wprowadzenia weń elektrody, która musi dokładnie trafić w odpowiednie miejsce (w przypadku depresji jest to  przednia odnoga torebki wewnętrznej - skupisko substancji białej pomiędzy wzgórzem, a jądrem ogoniastym), położone bardzo głęboko, co jest trudne. W Polsce na wykonanie tego zabiegu, stosowanego zresztą niezwykle rzadko, potrzebna jest zgoda specjalnej komisji przy Polskim Towarzystwie Psychiatrycznym.

Leszek Stundis